Монгол наадам (1)

Монгол наадмын талаар Хүннүгийн үеийн Хятад сурвалжид тэмдэглэж ирсэн байна. Эрийн гурван наадмыг төр ёсны баяр болгож тэмдэглэх болсон нь XII зууны сүүлч, XIII зууны эхэн үе юм. Монголчууд уран мэхээ уралдуулан барилдаж эрхийгээ эвшин , нум сум харваж цэц мэргэнээ сорьж , аргамаг хүлгээ сойн уралдуулдаг нь бүр эртний ёс юм. 1206 оны Улаан барс жил Их монгол улсыг тунхаглаж , Тэмүжинг Чингис хаанд өргөмжилснөөс эхлэн эрийн гурван наадам буюу төрийн их ёслол, баяр наадам хийдэг уламжлал тогтсон байна. 1634 он буюу Лигдэн хутагт хаан хүртэл 37 хаан эрийн гурван наадмыг төр ёсны их баяр болгон тэмдэглэж байжээ. Түмт мянгатын хүрээнд ч эрийн гурван наадам зохион байгуулдаг байжээ.

16-17-р зууны үед шарын шашин дэлгэрэн уул овоо тахих болсон үед Эрийн гурван наадам хийх болсон байна. Манж Чин улсын хаан 1778 оны 9 дүгээр сард наадам хийх ёс журмын тухай зарлиг буулгаж наадмыг “Уул тахих, иргэний болон шашны баяр болгон тэмдэглэж байх”-аар тогтоосон байна. Ингээд Түшээт хан, Сэцэн хан аймаг Богдхан уулыг, Засагт хан, Сайн ноён аймаг Отгонтэнгэр уулыг тахиж наадам хийж иржээ. 1639 онд Өвөрхангайн Ширээт цагаан нуурт Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хүү Занабазарыг Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжлөн Бат-Оршил хэмээх ёслол наадам хийжээ. Энэ нь хожмоо Даншиг наадам хэмээн алдаршсан билээ. Ардын хувьсгал ялснаас хойш нэг жилийн дараа 1922 онд Буянт-Ухаад улсын чанартай наадмыг анх хийжээ.

Үүнийг түүхэнд Цэргийн наадам гэж тэмдэглэсэн. Тэр цагаас хойш Ардын хувьсгалын ойн баяр наадам болгон жил бүр тэмдэглэж иржээ. 2003 оны 6 дугаар сард УИХ “Үндэсний их баяр наадмын тухай хуул”-ийг баталжээ. Эдүгээ үндэсний их баяр наадам нь улс, аймаг, нийслэл, сумын баяр наадмаас бүрддэг. Өөрөөр хэлбэл, сум болгон, аймаг болгон, хот болгон нэгэн зэрэг тэмдэглэдгээрээ онцлог юм. Эрт үед жинхэнэ эрчүүдийн хүч чадлаа үздэг байсан наадаан нь орчин үед үндэсний шоу наадам болтлоо өргөжин хөгжсөн юм. Улаанбаатарынхан Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд хоёр өдрийн турш баяр наадмаа тэмдэглэн өнгөрүүлдэг бөгөөд энэ үеэр хүчит бөхчүүдийн барилдаанаас гадна эрхий мэргэн харваачдын наадаан, эрэмгий хурдан хүлэг морьдоо унасан хүүхэдтэй нь баясан харж бахдахаас гадна үндэсний хувцасны жинхэнэ өнгө алагласан гайхамшгийг таашаан үздэг билээ.

Монгол улсын төрийн дуулал

Дархан манай тусгаар улс
Даяар монголын ариун голомт
Далай их дээдсийн гэгээн үйлс
Дандаа энхжин, үүрд мөнхөжнө
     Хамаг дэлхийн шударга улстай
     Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж
     Хатан зориг бүхий л чадлаараа
     Хайртай Монгол орноо мандуулъя
Өндөр төрийн минь сүлд ивээж
Өргөн түмний минь заяа түшиж
Үндэс язгуур, хэл соёлоо
Үрийн үрдээ өвлөн бадраая
     Эрэлхэг Монголын золтой ардууд
     Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв
     Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
     Жавхлант манай орон мандтугай

Уран бичлэг

Follow Erdenechimeg's board Уран бичлэг on Pinterest. 

Б.Ринчен " ...Эртний бичиг үсгийн түүх судлал, бичиг үсгийн хэлбэр дүрс, бичих янз байдал нь яаж хувирсаар ирсэн зэргийг судлах үсэг судлал, эртний бичиг зүйн ухааны үүднээс монгол бичиг судрын зүйлийг асар холгүй, ойрын ирээдүйд судлах монгол мэргэжилтэн, манай соёл шинжлэх ухааны хурдан хөгжлийн улмаас гарч ирэх нь зайлшгүй..." Монгол бичгийн хэлний зүй, тэргүүн дэвтэр, 1964

Ж.Батбаяр "Монголчуудын утга соёл, үсэг бичиг олон зуун жилийн түүхтэй хэдий ч энэ гайхамшигт эрдэнэсийн сан бүрэн судлагдаагүй судлаачаа хүлээсээр байгаа билээ. " Монгол уран бичлэгийн түүх, 2001

Дууны сайхан уянга

Г. Сэсмээ  

Дууны сайхан уянга

Алтанхундага ээжийнхээ дуулахыг нэг ч үзээгүй ажээ. Нутаг усныхан ээжийг нь сайхан дуулдаг гэж ярилцахыг олон удаа сонссон билээ. Саахалт айлын эмээ Алтанхундагыг дуудаад хэлсэн нь:
- Эмээгий нь хүрэгч үнээ тугалласан юм. Тугалаа голоод ер хавьтуулдаггүй ээ. Ээжийгээ ирж авахуулж өгөөч! Гэж байна гэж хэлээрэй гэхэд Алтанхундага шохоорхон
- Эмээ таны үнээ ямар тугал авах гэсэн юм болдоо!
- Хай, хар дамшиг
- Тугал нь тарган уу? Туранхай юу?
- Яаж тарган байхав дээ. Гарснаасаа хойш эхийгээ ганц ч удаа цадталаа хөхөөгүй амьтан чинь
- Ямар зүстэй вэ?
- Нэг унжгар хар юм байх нь л байна.
Өө тэгвэл эмээ! Таны үнээ чинь тарган бас тэгээд улаан ч юм уу? Хүрэн ч юм уу? Тугал авах гэсэн юм байлгүй. Тийм мундаг тарган, ийм зүстэй тугал манайд байхгүй дээ.

 Гэвч би ээждээ хэлье гээд Алтанхундага гэрийн зүг эргэв. Эмгэн: "Хүүе охин минь ээ! Чи буруу ойлгожээ.
Танай тугалыг авахуулах гээгүй. Өөрий нь тугал байгаа юм гэм. Ээждээ хэлээрэй гэх нь сонсогдов. Алтанхундага ээжийнхээ хамт үнээнд тугал авахуулахаар эмгэнийд иржээ. Эмгэн Думаа гуай баруун талаараа шинэхэн гудас нугалсхийн дэмсэж суухыг урихад:
- "Ээж Дулмаа гуай юу гээчийн ёсорхуу юм билээ дээ" гээд гудам ирмэгдэж суув. Думаа гуай цай идээ болж байснаа нэгэн лонх шимийн архи гаргаж ирэв. Гэрийн гадаа том хүрэгч үнээ тушаалтай хэдий боловч цүүцгэр хар тугалаа сэжин, хөхөх гэхээр нь тийрээд хавьтуулахгүй хавьчин зогсоно. Ээж нь тэрхнээ гарч үнээний хондлойг илэн таалах агаад шингэн лимбийн хоолойгоор уянгалуулан өөвөлж байснаа:
Ээжийтэй нь олон ботго нь
Ээжийгээ дагаад буйлна даа
Ээжий нь үгүй нэгэн
Ижлээ дагаад буйлна дээ
Гээд улам ч хоолой нь цээл тунгалаг, харц нь дөлгөөн уяруун болов.

Далан цагаан тэмээгээ
Талаа дүүрээд бэлчихэд
Далай болсон сүүгээ
Санан санан буйлнам
гээд униартан дүнхийх уулын оргилд ч сонсдож буй болов уу гэмээр хичнээн гайхамшигтай уянгалуулан дуулна вэ? Нэг мэдэх нь ээ хэдийд ч ирснийг бүү мэд, хот айлын хүмүүс хүрч ирээд гэрийн хаяанаа эгнэн сууцгааж чих тавин чагнаж байв. Бүдүүн хүрэгч үнээ тушаатайгаа дороо хавчигнаж байснаа сүү нь саамшин гоожиж, хангинатал мөөрөв. Сүүлдээ том хар нүднээсээ бөөн бөөн нулимс асгаруулан, эргэн тойрноо ямар нэг юм эрэх мэт нулимст хар нүдээрээ гунигтай ажигласнаа уяатай тугалруугаа тэмүүлэн очоод үнэртэн долоолоо. Тугалыг нь тавихад эхийнхээ саамшсан хөхийг хөөс цахруулан навшиж гарав. Хүрэгч үнээ хилэн хар тугалынхаа зөөлөн хондлойг гилчийтэл долоосоор хааяа зөөлнөө үгтнэнэ. Ээжийгий нь уянгалуулан дуулж, өөвлөх эгшиг дуунд тугалаа голсон үнээ ийнхүү тугалаа авч, хүмүүс "Юу гээчийн сайхан хоолой вэ?" хэмээн шагшиж нулимсаа арчиж байхыг үзсэн нь тэр билээ.

Эрдэнийн сан субашидээс ( 21-24 )

Хэлж дурдан захирваас л

Хэлгий адгуусанд л болов мэдэл төрөх.

Хэлж дуртган сануулалгүй

Хэрэг бүхнийг мэдвэл цэцэн гэж өгүүльюү.

Бодлого ухаан сайн болбол эс хэлэлцэвч

Бусдын дүр байдлаар санаагий нь мэднэ за.

Болсон болов ч тэргүүтэн жимсийг эс идэвч

Болгоомжит хэрсүү хүн амттайгий нь мэдэх мэт.

Эрдэмтэн мэргэж өөрийн орондоо сууснаас

Эс дассан өөр улсад илүү хүндлэгдьюү.

Эрдэнэсийн зүйл өөр бус газарт үнэтэй буй за

Эрдэнэт далайн хойгт үнэгүй мэт.

Аливаа мэргэд эрдэм сурах цагтаа өчүүхэн зовно за.

Амраа харж дэмий суувал мэргэн үл болъюу.

Амар суухын төдийхэнд дурлагч тэр хүн

Ашдын их амгаланг ер үл олъюу.