Охин үрдээ(ᠥᠬᠢᠨ ᠦᠷ᠎‌ ᠡ ᠊ᠲᠦ ᠪᠡᠨ )

 

А.Лхамжавын шүлэг - ОХИН ҮРДЭЭ.

Үүрсэн зовлон өтгөрөн дарахад

Үсэнд сор нэмдэг ч гэлээ

Өнгө алаг хүний хорвоод 

Өвдөг сөхөрч болдоггүй юм шүү.

   Замган дээгүүр алхах адил

   Замбууланд амьдрах хэцүү ч гэлээ

   Заяа тавилан нэг л өдөр

   Заавал эргэж хардаг юм шүү.

Олны далайд хөвж явахад 

Онцгой жаргалтай нь олон юм шиг ч 

Оноосон тавилан ондоо болохоос

Огтоос зовлонгүй нь байдаггүй юм шүү.

   Энгүй далайд ганцаар сэлэх шиг

   Эзэнгүй мэт хорвоо ханхай ч

   Эргэж хардаг жаргалын мэлмий

   Энэхэн хорвоод байдаг юм шүү.

Хөвсгөл далай (ᠬᠥᠪᠰᠦᠭᠦᠯ ᠳᠠᠯᠠᠢ)

 

Khuvsgul Dalai. 

Khuvsgul Lake, located in the northern part of our country, is the deepest lake in Central Asia.  Almost half of the area is more than 100 meters deep because this lake was formed by a deep depression formed by the rise of mountains.  The water of Khuvsgul Lake is clean, low in mineral salts and organic matter, and rich in oxygen even though it is deep.  The water is as clear as a mountain stream, so fish can be seen many meters deep.  A hundred streams originating from the permanently snow-capped mountains flow into Khuvsgul Lake.  Khuvsgul lake has four islands: Khatan navel, Ocean navel, Modon navel and Baga navel.  Khuvsgul Lake has been a waterway for communication with neighboring countries since ancient times, so it has an advantage over other lakes.  Mongolians affectionately call this lake "Khuvsgul Dalai (sea)”.

Сэлэнгэ мөрөн (ᠰᠡᠯᠡᠩᠭᠡ ᠮᠥᠷᠡᠨ)

 

Selenge river.  Selenge River is the largest river in our country.  The Delger River, which originates in the Khuvsgul Mountains, and the Ider River, which originates behind the Khangai Mountains, merge to form the Selenge River.  In total, the Selenge River basin covers four hundred and forty-seven thousand square kilometers, more than fifty percent of which lies in Mongolia(🇲🇳).  Selenge River is two hundred and fifty meters wide in places and up to four to five meters deep.  It is of great economic importance due to its abundance resources.  The Selenge river is used for water transport, and it has been determined that it is possible to build a hydroelectric power plant on this river.

Богд Хан уул (ᠪᠣᠭᠳᠠ ᠬᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ)

 

"Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал" оршвой (17 хэсэг)

 

...

Учир нь үгүй ​​цааз байна.
Уг үгүй үр үл байна.
Санал үгүй үг үл хэлнэ. 
Саадгүй буянаас ул хождох тул 
Үйлдвэр юу үйлдэвч 
Шалтгааныг шинжил хэмээвэй. 
Тэр цагт нөгөө хүн 
Товч нь юу буй хэмээсэнд 
Нисгэгч хүн өгүүлрүүн: 
Аврал бүгдийн товч лам мөн. 
Санваар бүгдийн товч сэрэмж мөн. 
Буянтай сэтгэлийн товч бодь сэтгэл мөн. 
Үзэл бүгдийн товч үнэн үзэл мөн. 
Санаа бүгдийн товч мөнх бус мөн. 
Ном бүгдийн товч сэтгэлийг номхотгох мөн. 

Таван махбод бүгд, Огторгуй махбодид хурна. 

Таван хор бүгд, Мунхаг сэтгэлд хурна. 

Бэлгэ, билиг бүгд номын төвийн бэлгэ билигт хурна. 

Дурдаж мэдвээс сансар нирваан бүгд сэтгэлийн чанараас ул давна. 

                     Үлгэрлэвээс: 

Хоосон хумхийн тоос цугларсаар 

Арвидваас шороо болно. 

Шороо арвидваас, уул болно. 

Чийг арвидваас ус болно. 

Манан арвидваас үүл болно. 

Туйпуу арвидваас балгад болно. 

Түүнчлэн бие үгүй хоосон сэтгэл

Буруудваас нисваанис болно. 

Нисваанис арвидваас там боловсорно. 

Зөвдвөөс буянт мөр болно.

Буян арвидваас, бурхан болно. 

Энэ мэт элдэв зүйлийн үзэгдэгч, бүгд шүтэн барилдлага. 

Үзэгдлийн төдий хоосон хэмээхийн агаарт

Зүүд замхрав хэмээн хэдэн 

Сайн, муу, үнэн, худал үгсийг 

Наадмын төдий бичсэн. 

Энэ цагийн жамыг тодруулагч 

Цаасан шувуу хэмээгдэх сургаал төгсөв. 

Ом сайн амгалан болтугай. 

Очирдар багшийн адиститээр 

Онол бүгдийн эцэст хүрч 

Орчлонгийн далайг ширгээж гэтлэн 

Номын биеийг олох болтугай.

"Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал" оршвой (16 хэсэг)

 

...

Үлгэрлэвээс: 

Чулуун хор, эмч хүнд эм 

Өвчтөнд рашаан болох 

Зүгээр хүнд хор болсон мэт 

Шимийг авбаас өчүүхэн юм ч 

Их эрдэм болох олон буй. 

Хорхой тэжээж авсан шүлс 

Магнаг болохыг үзэгтүн. 

Энэ үест: 

Билиг, сүсэг, хичээнгүй, бодь дөрөв 

Ялгал, оньс, эрдэм, сайн дөрөв 

Үүнийг номлох зүйл эгээршгүй боловч 

Олонх нь гарын хөтөлбөрөөс сурч болох 

Товчийн төдий өгүүлбээс: 

Сүсэг үгүй бөгөөс бурхныг шүтэж үл чадна. 

Бурхныг шүтэж эс чадваас, зарлигийг дагаж үл чадна.

...

ᠦᠯᠢᠭᠡᠷᠯᠡᠪᠡᠰᠦ᠄

ᠴᠢᠯᠠᠭᠤᠨ ᠬᠣᠣᠷ᠎ᠠ᠂ ᠡᠮᠴᠢ ᠬᠦᠮᠤᠨ ᠳᠦ ᠡᠮ᠃ ᠡᠪᠡᠳᠴᠢᠲᠡᠨ ᠳᠦ ᠷᠠᠰᠢᠶᠠᠨ ᠪᠣᠯᠬᠤ

ᠵᠦᠭᠡᠷ ᠬᠦᠮᠤᠨ ᠳᠦ ᠬᠣᠣᠷ᠎ᠠ ᠪᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠮᠡᠲᠦ᠃

ᠰᠢᠮ᠎ᠡ ᠶᠢ ᠠᠪᠤᠪᠠᠰᠤ ᠥᠴᠥᠬᠡᠨ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ ᠴᠤ᠂ ᠶᠡᠬᠡ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠣᠯᠠᠨ ᠪᠤᠢ᠃

ᠬᠣᠷᠣᠬᠠᠢ ᠲᠡᠵᠢᠭᠡᠵᠦ ᠠᠪᠤᠭᠰᠠᠨ ᠰᠢᠯᠦᠰᠦ

ᠮᠠᠩᠨᠤᠭ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠶᠢ ᠦᠵᠦᠭᠲᠦᠨ᠃

ᠡᠨᠡ ᠦᠶᠡᠰ ᠲᠦ᠄

ᠪᠢᠯᠢᠭ᠂ ᠰᠦᠰᠦᠭ᠂ ᠬᠢᠴᠢᠶᠡᠩᠭᠦᠢ᠂ ᠪᠣᠳᠢ ᠳᠥᠷᠪᠡ

ᠢᠯᠭᠠᠯ᠂ ᠣᠨᠢᠰᠤ᠂ ᠡᠷᠳᠡᠮ᠂ ᠰᠠᠶᠢᠨ ᠳᠥᠷᠪᠡ

ᠡᠭᠦᠨ ᠢ ᠨᠣᠮᠯᠠᠬᠤ ᠵᠦᠢᠯ ᠡᠭᠡᠷᠡᠰᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ

ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠨᠢ ᠭᠠᠷ ᠤᠨ ᠬᠥᠲᠥᠯᠪᠦᠷᠢ ᠡᠴᠡ ᠰᠤᠷᠴᠤ ᠪᠣᠯᠬᠤ

ᠲᠣᠪᠴᠢ ᠶᠢᠨ ᠲᠡᠳᠦᠢ ᠦᠭᠦᠯᠡᠪᠡᠰᠦ᠄

ᠰᠦᠰᠦᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠥᠭᠡᠰᠦ ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠢ ᠰᠢᠲᠦᠵᠦ ᠦᠯᠦ ᠴᠢᠳᠠᠨ᠎ᠠ᠃

ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠢ ᠰᠢᠲᠦᠵᠦ ᠡᠰᠡ ᠴᠢᠳᠠᠪᠠᠰᠤ᠂ ᠵᠠᠷᠯᠢᠭ ᠢ ᠳᠠᠭᠠᠵᠤ ᠦᠯᠦ ᠴᠢᠳᠠᠨ᠎ᠠ᠃

~ 1 ~ 

...

Зарлигыг эс дагаваас, ишийн эрдмийг үл олно.

Түүнийг үл олбоос, онол үл төрнө.

Тэр хоёр үгүй ​​бөгөөс, авах гээхийн алин ч үгүй ​​буруудна.  Хичээнгүй бөгөөс, туурвисан үйл хэрэггүй өнгөрнө.  

Бодь сэтгэлтэй хүмүүн нялх ч болов олныг айлгана.

Хорлох сэтгэлтэй хүн

Идэр хүчтэй боловч дайсан арвитгана.

Алаг үгүй ​​сэтгэлтэй хүнийг 

Амьтан бүхэн өрөвдөнө.

Бус бас жаргах үед

Ташуурал үгүй, сэтгэлийг дар.

Хайртай хэмээгч дотуурчилсны нэр.

Хилэгнэх хэмээгч, уурын нэр.  

Жаргах хэмээгч, нойрны нэр.

Их хурц хэмээгч, омгийн нэр.

Харилхана хэмээгч, атааны нэр.

...

...

Өнгийг урвуулж хэлбээс:

Мөн чанар нь таван хорын нэр буй.

Өвчин бага боловч үхлийн шалтгаан.

Будаг бага боловч өнгө урвуулахын шалтгаан.

Буян бага ч болов туслахын шалтгаан.

Гал бага ч болов, түлэхийн шалтгаан.

Нүгэлт нөхөр хол ч болов хорлохын шалтгаан.

Бусдын өргөмжлөлийн үгэнд хөөрөлгүй 

Насад өөрийн сэтгэлийг нам дарж явтугай.

Сайн муу хоёрыг, сэтгэлээс ялгадаг. 

Тус хор хоёрыг, үйлдвэрээс таньдаг.

Yнэн худал хоёр сүүлдээ тодордог.

Жаргал зовлон хоёр, өөрийн үйлээс болох тул

Сэтгэлийг шантрал үгүй 

​​Буянтай сэтгэлийг хадгалбаас, үхэвч санаа амар буй.

...

"Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал" оршвой (15 хэсэг)

...

Эдүгээ номын ёсны сургаал хэмээвээс 

Биеийг тороос алдуулсан шувуу мэт, аглагийг шүт. 

Хэлийг хятад хивийн зангилаа мэт, алдралт үгүй боо. 

Урьдын хийсэн хилэнцээс, хор идсэн мэт хашир. 

Магад гарах буянтай сэтгэлийг, амь мэт энхрийл, 

Хилэнцэт нөхрөөс, аварга могой үзсэн мэт зайл. 

Буяны садныг өөрийн толгой мэт өргө. 

Сэтгэлийн эрдмийг, яст мэлхийн гишүү мэт нуу. 

Урсгал зөөлөн занг 

Мөрний урсгал мэт үргэлжлүүлэн ундарга.

Ганц зоригийг, бууны сум мэт чиглэ. 

Гурван эрдэнийн үйлст морь, нохой мэт зүтгэ. 

Олон хамаг амьтанд сал онгоц мэт 

Боол сэтгэлийг барь. 

Эвлэж муу санаатантай бүү зөвш. 

Тангараг, санваар хоёрыг, шил толь мэт хайрла. 

Өөрийн биеийн гэмийг салхи мэт алдаршуул.

Зөв болбоос дайсныг боловч үйлд. 

Буруу болбоос хааны суудалд суувч зайл. 

Буян болох болбоос хилэнц мэт боловч үйлд. 

Хилэнц болох болбоос буян мэт боловч тэвч. 

Үлгэрлэвээс: 

Хүнтэй адил боловч, ороолон болбоос бүү учир.

Галзуутай адил боловч, дээдэс төрөлхтөн болбоос шүт. 

Түүнчлэн, билиг буй бөгөөс 

Эрдэм үл болох юм нэг ч үгүй. 

Сүсэг буй бөгөөс 

Адис үл гарах юм нэг ч үгүй. 

Хичээнгүй буй бөгөөс 

Үл бүтэх юм нэг ч үгүй. 

Бодь сэтгэл буй бөгөөс 

Нөхөр үл болох амьтан нэг ч үгүй хэмээвэй. 

Тэр цагт билигтэй бөгөөс юм бүгд эрдэм болох 

Учир юу буй? Хэмээсэнд: 

...

"Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал" оршвой (14 хэсэг)

Мунхаг хүнтэй оролдвоос, үйлийн үрийг үл мэдэх тул өөрөө гутна. Хүсэлтэй хүнийг чанга хоригловоос, гансрах тул аргаар номхотго. Ууртай хүнийг ширүүн хэлбээс, аюул болох тул улмаар ухуул. 

Омогтой хүнийг дарлаваас, хорсох тул нэр цолоор баясга. Дээрэнгүй хүнийг хөгжөөвөөс, хэрэг гарах тул их битгий хэрэгс. 

Атаач хүнд нүүр эс өгвөөс, гомдох тул сайхан загна. Харамж хүн нэг ширхэг утсыг ч болов, харамлах тул арилжаа бүү хий. Зусарч хүнтэй нөхөрлөвөөс, зоргоор сурах тул дорд суудлыг барь. Ховч хүнтэй хэлэлцвээс, бусдын гэмийг сонсох тул үгийг битгий итгэ. 

Их хүнийг эс нүүрдвээс, өмөг үгүй болох тул ёсын төдий сайхан хүндэл. Боол хүнийг эс баярлуулбаас, явдал хожимдох тул бага сага юм өг. 

Өр бүү хий. Өглөг бүү тасал. 

Хулгай бүү хий. Ховсоргон бүү загна. 

Олноос зөвш. Онц өөрийн санааг сүүлд гарга. 

Хэлбээс бүү буц. Санаваас бүү март. 

Хүнийг нүүрчилж, хэргийг буруу бүү болго.

 Хүнд чиг үгүй бүү суу. Сайхан зан үгүй бүү суу.

Эдгээр хэмээвээс, ертөнцийн ёсны сургаал болой.