Аймхай туулай

                    Аймхай туулай

                                        Үнэнхүү сэцэн хүн өөрөө шинжиж мэдьюү.
                                        Үй балай тэнэгүүд хүний үгийг дагаж явъюу.
                                        Өтөлсөн зөнөг нохой дэмий хуцахад
                                        Өөр бусад ноход учиргүй гүйлдэн хуцъюу
                    хэмээсэнтэй утга зохилдох үлгэр нь,
                    Урьд нэгэн нуурын дэргэд хэдэн туулай байснаас
                    усны хөвөөн дэх модны жимс нуурт унахад
                    “шал” гэсэн дуу гарлаа. Түүнийг туулай сонсоод айж
                    зугатан үнэгтэй тааралдахад үнэг учрыг асуулаа.
                    туулай түүнд “Шал ирэв” хэмээсэнд үнэг бас зугатав.
                    Тэр мэт уламжлан сонсоод маш олон гөрөөс айн
                    зугатсаар нэгэн арсланд очиж өгүүлсэнд, арслан:

•                     Шал гэгч юу вэ? гэхэд тэдгээр гөрөөс өөр өөрийн

                    хэнээс сонссоноо дам дам хэлсээр туулайд тулахад
                    туулай: “Тийм нэгэн газар шал ирэхийн чимээг би сонссон
                    билээ” гээд бүгдийг дагуулж тэр нуурын захад
                    хүлээж байтал нэгэн жимс унаад шал гэж дуугарсанд
                    туулай, “Өнөө шал ирэв. Энэ билээ” гэхэд түүнд
                    арслан хэлсэн нь: “ Энэ нь жимс унахын дуун буй за.
                    Та нар айх хэрэггүй” гэж бүгдийг амрууллаа гэдэг.

Шувуун саарал (2)

6
     Явах зам мэлцийм цэлгэр, сайхан намрын үес тул өвсний
толгой найгана.
     Өмнө биеэр хэрэн давхих гөрөөс уг ёсоор цэнгэлдээд,
долгион мэт өнгөрнө.
     Шувуун саарал морь нь Сүрэнхүүгийн унаа, сүүмэлзэн сүүмэлзэн
харагдах нь Сүнжидмаагийн нутаг.



7
     Харь хошууны нутагт ороход урьд үзэгдээгүй уулс,
ус бас ч сонин.
     Үүгээр түүгээр адуу мал зөндөө бэлчээд, үе үе тохиоллдох
айлын зэл дээр бариатай гүүнүүд янцгааж, айраг найрын
цаг мэдэгдэвч, дайран орж зугаацах чөлөө хаана вэ?

8
     Сүрэнхүү үүнд сонирхох нь бага, түүнд шамдах их тул,
чиглэсэн зүг шунаж давхин өнгөрөх бөгөөд шувуун саарал, үдэш болтол
өглөөний хэвээр хатирсаар, нарийн сайхан дөрвөн хөл нь уул говийн
тоосыг бутруулсаар, ойр зэргэлдээ суусан нутгийн айлын
хөгшид залуус түүний барааг харж гайхна.
     Ийм сайхан морь унасан хүн хаашаа одно гэж цөм ширтсээр
хоцорно.



9
     Хурдлан давхих нь нэн их, хараахан нэг зуур эрэгцүүлэхийн
зуур далд орон, сураггvй болжээ.
     Түүнээс тэр хошууны нутгийн дунд орохын хамт Сүрэнхүүгийн
сэтгэл их л бахтай болж, Сүнжидмаагийн гэр ойртсон гэж баярлах боловч,
хуучин сар орой мандах тул, алс замын чигийг олж ядна.

10
     Цагаан гэгээ нэгэнт замхарч, үдшийн байдал бас ч хожимдсон, явах
замыг гагцхүү шувуун саарал удирджээ.
      Тэртээ уулыг зөвхөн Сүрэнхүү ширтэх боловч, гагцхүү хэдэн од
энд тэнд сүүмэлзэж, нөхөр бололцоно.
     Энэ үе Сүрэнхүү зорьсон газар чухам хаана бүхийг лавлан эрэгцүүлэхийн
зуур өмнө хажуугийн этгээдэд гэрийн оч гялалзав.



11
     Сүрэнхүү түүнийг үзэн баясч, шууд давхин одох замд торох
юм үгүй, шувуун саарлын туурайгаас байн байн гал бадарна.
     Удалгvй нэг бөглүү газарт хоёр гурван гэрийн хаяанд хүрэхийн
хамт мөн гэрээс Сүнжидмаа гарч, нохой хорих бөгөөд хасын
царай нь хав харанхуйн дунд туяа тусгана.

Шувуун саарал (1)

Д.Нацагдорж

                         Шувуун саарал


      Хөндий талын зэрэглээ мяралзан жирэлзэх нь холоос
үзэхэд сонин. Хэдэн жижигхэн юм түүний дунд сүүмэлзэх нь
яахин даруй танигдана.
     Уудам газар дураар сэлгүүцэх хээр хөдөөгийн цэнгэл,
хурдан морины яралзан ирэх эр хүний бахдал, ойртон
үзвэл, хэдэн залуус морь тарлаж байна.


2
      Сүрэнхүү саарал морины амыг арайхан тогтоож,
овооны дэргэд буун, хөлсий нь хусаад, тамхи татан
байх бөгөөд ташаа нь тэвхийж, хавирганы яс нь ярайсан,
ялгуун саарал морь нь тогтож ядан, гуа сайхан дөрвөн хөлөөрөө

ээлжлэн газар цавчилж, уран сайхан толгойгоо ийш тийш 

сэжих  нь агаарт дэгдэж, үүлэнд умбан алдмаар. Хоёр 

чихээ солбилзуулан, хааяа нэг шилгээж, эзнийхээ сэтгэлийг

баясгана.

3

      Энэ үед удаа дараа хүрч ирсэн хүмүүс түүнийг 

гайхан магтах бөгөөд шувуун саарал гэж нэрийдэн, Сүрэнхүүгээс 

шалж, өдий төдий залуу тарган морины үнэ хаялцана.

       Сүрэнхүү морины толгойг илбэж худалдахгvй гэнэ. 

Цугаар нэг зэрэг шувуун саарлын тухай яриа бололцоод, оройн 

шар наранд зүг зүг, гэр гэртээ хоёр гурваараа нийлэлдэн, 

ярилцан исгэрэлдэн одоцгооно.

4

      Үүрийн хаяа гэгээрэхэд хөмсөг мэт сар далд ороогүй, дэргэдүүр 

намрын хяруу гялтганаж, тэртээ уулын орой эрвийн сэрвийн үзэгдэнэ. 

Гэтэл Сүрэнхүү гэрээс гарч, морио барьж эмээллэн мордоод баруун зүг 

одов.

5

     Өглөөний нар гарахад, нэгэнт хэд хэдэн уул, голыг өнгөрчээ.

Сүрэнхүү хөндлөн сууж, холхи газрыг зорин, энэ үдэш нэг 

юманд яарна.

     Шувуун саарал нь хазаар даран, хоногийн газрыг өдөрт хүрэхээр 

тэмүүлэн хатирна.

Үлгэр

Хоёр галуу нэг мэлхийн үлгэр

Субашидын үлгэрээс

        Ашид хүний хүчээр явсан муу хүн
        Алстаа аргагүй нэг доройтох болъюу.
        Адилтгавал, хоёр галуунд дамнуулсан яст мэлхий
        Айлын дэргэд унаж хоцорсон үлгэр мэт
хэмээсэн нь,

Нэгэн нуурт хоёр галуу ба нэг яст мэлхий байснаас
ган болоод нуур ширгэсэнд хоёр галуу өөр усанд
одохыг завдахад яст мэлхий өгүүлрүүн:

• Та нар усанд одох бол намайг аваачигтун хэмээхэд, галуу

өгүүлрүүн:

• Чи үгэнд дуртай тул үл аваачна хэмээсэнд, мэлхий,
• Би юм бүү өгүүлсүгэй хэмээв. Түүнээс явах цагт

нэгэн өчүүхэн модны дундаас мэлхий зуугаад хоёр
үзүүрээснь хоёр галуу зууж нисээд явсаар нэгэн
айлын дээгүүр гарахад олон хүүхэд үзээд,

• Ай, хоёр галуу нэгэн мэлхийг дамнан явна гэхийг

мэлхий сонсоод “Намайг шувуу аваачих биш, би
өөрөө нисэж явна” гэж хэлэхээр дуугартал
модоо алдан, хөсөр унасан гэдэг.

Хоёр галуу нэг мэлхийн үлгэр

Субашидын үлгэрээс

         Ашид хүний хүчээр явсан муу хүн

         Алстаа аргагүй нэг доройтох болъюу.

         Адилтгавал, хоёр галуунд дамнуулсан яст мэлхий

         Айлын дэргэд унаж хоцорсон үлгэр мэт

хэмээсэн нь,

Нэгэн нуурт хоёр галуу ба нэг яст мэлхий байснаас
ган болоод нуур ширгэсэнд хоёр галуу өөр усанд
одохыг завдахад яст мэлхий өгүүлрүүн:

• Та нар усанд одох бол намайг аваачигтун хэмээхэд, галуу 

өгүүлрүүн:

• Чи үгэнд дуртай тул үл аваачна хэмээсэнд, мэлхий,
• Би юм бүү өгүүлсүгэй хэмээв. Түүнээс явах цагт

нэгэн өчүүхэн модны дундаас мэлхий зуугаад хоёр
үзүүрээс нь хоёр галуу зууж нисээд явсаар нэгэн
айлын дээгүүр гарахад олон хүүхэд үзээд,

• Ай, хоёр галуу нэгэн мэлхийг дамнан явна гэхийг

мэлхий сонсоод “Намайг шувуу аваачих биш, би
өөрөө нисэж явна” гэж хэлэхээр дуугартал
модоо алдан, хөсөр унасан гэдэг.