Р.Чойном : Үг

Хэн хүнтэй үг ярина гэдэг

Хэрэг дээрээ тулалдаан юм.

Халуун хүйтэн ямар ч зэвсгээс

Хатуу зөөлөн үг хүчтэй.

Үгээр хүнийг захирч болно

Үхүүлж ч болно сэхээж ч болно.

Шалдлуулж, инээлгэж, уйлуулж болно.

Шархлуулж бас эдгээж болно. 

Ярина гэдэг харин чанга дуугарахын нэр биш

Яруу уран илтгэхийн нэр биш

Гал шиг бадарч ус шиг урсгахын нэр биш

Гагцхүү зөв сэтгэж, зөв дуугарахын нэр.

Эсрэг талаа судлалгүйгээр

Эхэлж тулаанд ордоггүйн адил

Ярьж байгаа хүнээ мэдэлгүйгээр

Ямар үг түүнд тохируулах вэ.

Арслан заан шиг лут этгээдийг

Ангийн калибр шиг үгээр загатнуулах ч үгүй.

Танк эсэргүүцэх буу шиг хүчит үгээр бөмбөгдвөл

Тарвага шиг хүнээс юу нь үлдэх вэ.

Эхээс төрөхийн цорын ганцхан

Эвхмэл хутга шиг яриатай хүнийг

Дамаскийн илд шиг сүрт үгээр

Далайсны гарз шүү дээ.

Байлдааны хуягт шиг хүний урьдаас

Банз мод шиг үг хэлэх

Барын урдаас

Балиус барьсантай ижил.

Нуурын толгой (домог).

Нуурын толгой (домог). The head of the lake. Legend

Эрт дээр цагт эмгэн өвгөн хоёр тариа тарьж амьдардаг байжээ. Тэдний худаг нь маш гүнзгийн дээр амаараа халгиж , цалгиж байдаг элбэг устай учир байнга таглаж орхидог юм байжээ. 

• In ancient times, an old couple lived by planting crops. Their well was very deep and had to be covered because of the amount of water that flowed out of it.

Уг нь тэр усны хүйс газар бололтой юм. Тэгсэн нэг удаа эмгэн нь худгаа таглахаа мартаж, юү юүгүй, их ус асгаран нуур туналан ирсэнд өвгөн сандрахдаа Уранмандал уулын оройг шүүрэн авч чулуудаад худгийн усыг тагласан гэдэг. 

• In fact, it seemed to be a spring. One day the old woman forgot to cover the well, and when it overflowed and created a lake the old man panicked. He grabbed the top of Uranmandal mountain and threw it over the well to block it. 

Тэгээд тэр Тэрхийн цагаан нуурын дундах « Нуур толгой » тогтсон юм гэнэ билээ. Үнэхээр Уранмандал уулын хавтан оройд Тэрхийн цагаан нуурын дундах « Нуур толгойг » аваачаад тавьчихвал яг таарна байх гэмээр санагддаг юм.

• Thus "Nuur Tolgoi" was established in the middle of Terkhiin Tsagaan Nuur. You can see how the "Nuur Tolgoi" fits onto the top of the Uranmandal plateau. 

Тэр толгойд бас хүнийг урт удаан наслуулдаг анхилам сайхан үнэрт Санхам өвс ургадаг ажээ. Түүнийг цас мөс хөлдүү байх өвлийн цагт авч болдог байлаа.

• On the head the fragrant Sanham grass, which gives a person long life, grows. It can only be picked in winter.  

Тайлбар: Эл домгийг Газарзүй, цэвдэг судлалын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Намнандоржийн цуглуулгаас авлаа. Энэ нь Архангай аймгийн Тариат су- мын нутагт орших Тэрхийн цагаан нуурын дотор орших 500 м орчим ам дөрвөлжин талбай бүхий 18 м орчмын өндөрлөг арал толгойг өгүүлсэн байна.

• Source: This legend was taken from the collection of O. Namnandorj, a researcher at the Institute of Geography and Permafrost Research. “Nuur Tolgoi” is an 18 meter high island with an area of ​​about 500 square meters located in Terkhiin Tsagaan Nuur in Tariat soum, Arkhangai aimag.

Тэмээ үнсэнд хөрвөөх болсны учир (Үргэлжлэл-2)

 

Тэмээ мэлзээгээ алдсандаа уурлан хулганыг дэвсэж алах гэж ухасхийтэл хулгана овоолоостой үнсэн доогуур гүйн орж амь хоргодож гэнэ . Тэр цагаас хойш тэмээ үнс асгасан газар харагдах бүрд өнөөх өстөн дайсан хулганыг бяц дарах санаатай үнсийг дэвсэлж хөрвөөдөг болсон гэнэ.

• "What?  Cried the camel, and angry " As the terrified mouse scurried down the camel's hump to seek safety in a nearby pile of ashes, the camel charged after him. Whenever he spies a pile of ashes, he thinks the mouse must be hiding inside.  He snorts, stamps his feet, then lies down and rolls around and around, trying to flatten his tricky little foe.  

Ингээд хулгана арван хоёр жилд багтаж , тэмээ хасагдах болсон гэнэ . Тэмээ арван хоёр жилд багтаагүй боловч арван хоёр жилд багтсан бүх амьтны шинжийг цөмийг биедээ агуулсан байдаг гэнэ . Уг шинж нь :

1. Хулгана чихтэй 
2. Үхэр гэдэстэй 
3. Бар тавагтай 
4. Туулай хамартай 
5. Луу биетэй 
6. Могой нүдтэй 
7. Морин дэлтэй ( Шилний зогдортой ) 
8. Хонин ноостой 
9. Мичин бөхтэй 
10. Тахиа өрвөлөгтэй 
11. Нохой гуятай 
12. Гахай сүүлтэй гэнэ .

• So it happened that the little mouse entered the twelve - year Mongolian calendar while the big camel was excluded.  Feeling sorry for the camel, he would never be forgotten. In fact the camel would be represented in the Mongolian calendar by possessing one feature of each of the twelve different animals. If you look carefully at the camel, you will see that the Buddha has kept His word, because the camel has: 

1. the ears of the Mouse 
2. the stomach of the Cow 
3. the paws of the Tiger 
4. the nose of the Hare 
5. the body of the Dragon  
6. the eyes of the Snake 
7. the mane of the Horse 
8. the wool of the Sheep 
9. the hump of the Ape 
10. the head - the crest of the Rooster 
11. the crooked back - the legs of the Dog 
12. and the tail of the Pig. 

Тэмээ үнсэнд хөрвөөх болсны учир

ᠲᠡᠮᠡᠭᠡ ᠦᠨᠡᠰᠦᠨ ᠳᠦ ᠬᠥᠷᠪᠡᠭᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠤ ᠤᠴᠢᠷ

12 жилийн домог ба тэмээ

Урьд цагт бурхан монгол литийн арван хоёр жилд адгуусан амьтдын нэр өгч байхдаа арван нэгэн амьтны нэрсийг шулуухан тохоогоод сүүлчийн буюу арван хоёр жилийн хамгийн эхний жилд ямар амьтны нэр өгөх вэ гэтэл тэмээ хулгана хоёр нэрээ оруулж арван хоёр жилд багтахаар булаалджээ. 

• A great many years ago, the Buddha began assigning an animal to each year of the twelve - year Mongolian calendar.  When he had assigned eleven animals, he paused to consider which animal should be alloted the twelfth and final year.  Hearing this, the camel and the mouse, neither of whom had been selected, rushed to see the Buddha and, bowing respectfully before the Great Sage, each presented himself as a worthy candidate.  The Buddha listened in silence as each argued his case.  

Бурхан аль алиныг нь гомдоохгүйн тулд өөрсдөө шийд гэж айлджээ . Тэр хоёр маргааш өглөөний мандах нарны туяаг хэн түрүүлж үзсэн нь арван хоёр жилийн түрүүчид тохоогдохоор болж мэлзээ тогтоосон ажээ. 

• When the elaborate pleas came to an end, the wise Buddha, not wishing to offend either of the eager and equally deserving animals, quietly told the camel and the mouse that they would have to resolve the matter themselves in a friendly and honest way.  The big camel and the tiny mouse, after much discussion and debate, finally agreed that they would settle the issue with a contest.  The first to see the light of the new morning sun the very next day would be the winner, and the winner would enter the twelve year Mongolian calendar for all time. 

Тэмээ нар гарах дорно зүг харж нар гарахыг хүлээж зогсов. Хулгана тэмээний бөхөн дээр гарч баруун зүг харан цаг ямагт уулын орой ширтэж байв. Тэгж байтал нар гарах цаг болж ургах нарны анхны туяа баруун уулын оройд туссанд хулгана нарны гэрлийг түрүүлж хараад нар гарлаа гэж хашгирчээ. 

• That night, the camel took up a position facing East.  The mouse, who had asked the camel if he could sit on his hump, fixed his eyes in a faraway mountain to the West.  Eyes propped wide open, the two anxious contestants settled down to wait for the critical moment.  At dawn, when the great fiery ball began its slow ascent, one thin early ray glanced off the snowy western mountaintop.  The mouse squealed out: "There it is! I see the sun!" 

Үргэлжлэл бий...

Гэрийн үлгэр (үргэлжлэл-2)

Нарны гэрлийг наашлуулж татдаг, салхины хүчийг цаашлуулж хорьдог, нүүе гэвэл эвхээд ч ачдаг, бууя гэвэл дэлгээд барьдаг тийм таатай гэр хийсэн өвгөн буурал эцгийнхээ ухаанд хөвгүүд нь биширч аятай тавтай аж төрөх болжээ. Гэвч үлгэр үүгээр дууссангүй. Урт насалж удаан жаргасан өвгөн аав нь нэг өдөр хэвтэр орж, хөвгүүдээ тойруулан суулгаж, 

-Төрөх нэг өдөр байхад, төгсөх нэг өдөр бий. Ханан гэрээсээ аав нь хадан гэртээ буцах боллоо. Яаж аж төрөхийг гэр чинь заагаад өгнө. Гагцхүү бүслүүрээ л чангалж яваарай гээд насан өөд болжээ. 

Хөвгүүд нь урьдын адил мөн л учрыг ололгүй гайхаж хоцров. Тэгтэл нэг өдөр гэрийнх нь бүслүүр суларчээ. Бие биедээ найдсаар хэн нь ч чангалж таталгүй суутал гэр нь яйжийж унав гэнэ. Ах дүү долоо чамаас боллоо, танаас боллоо гэлцэн хэрэлдэж сүүлдээ бүр таарч тохирохоо больж тарж салахдаа хүрчээ. Эцгээс үлдсэн хөрөнгийг эн тэнцүү хувааж авахаар шийдээд хана, унь хаалга, тооно, дээвэр, туургаа салган үүрч харсан зүгтээ одоход отгон дүүд нь бүслүүрээс өөр юм үлдсэнгүй. 

Ууган хүү нэгэн газар хүрч хаалгаа босгон хэрүүл уруулгүй амар жимэр сууж байтал өдөржин хурц нар төөнөөд арай л шатаачихсангүй. Удаах хүү сараалжин ханаа дэлгээд унтаж хэвттэл гэнэт ширүүн бороо асгаж, аянга тасхийж эгээтэй л ниргэчихсэнгүй. 

Дараах хүү туургандаа хоргодон суутал уулын үер урсгаад явчихаж. Бас нэг нь дээвэр дороо амарч хэвттэл хуй салхи босч хуу татаад хаячихав гэнэ. Нөгөө нь толгой дээрээ тооноо өргөөд сууж байтал шөнө болж, араатан чоно тал талд нь архиралдаж золтой л хүү татчихсангүй. 

Униа боож овоохойлчихоод хоргодож суусан нэгийг нь хүйтэн жавар хойрч хөлдүүс болгох дөхөж гэнэ. Бүслүүрээс ондоо юм үлдээгүй болохоор отгон дүү нь бүр ч хэцүү байсан нь мэдээж. Тэгтэл нэг өдөр түүн дээр хана үүрсэн ах нь буцаад иржээ. Удаах ах нар нь удалгүй хаалга, тооно, унь, дээвэр, туургаа үүрсээр ар араасаа цувран айсуй. Тийнхүү долоон хүү өвгөн буурал эцгийнхээ гэрээс үгний учрыг сая л ухаарч түүнээс хойш үеийн үед сургаалтай өргөө цагаан гэрээ эвийн сүлд болгон дээдэлсээр амар сайхандаа жаргажээ.

 

Гэрийн үлгэр

Монголын дээд өвөг хээрээр гэр, хэцээр дэр хийж явсан өнө эртний үед юм гэнээ. Хөх цэнхэр дээвэртэй, хөрст ногоон дэвсгэртэй орчлон дэлхий хэмээх оосор бүчгүй нэгэн их гэрт хүн амьтан цөмөөрөө л эвтэй сайхан амьдарч байжээ. Тэгтэл юунаас болсныг бүү мэд, нэг л мэдэхэд хоорондоо муудалцан уралцаж, хүчтэй нь хүчгүйгээ барьж идэхэд хүрэв гэнэ. Амьтад мөр мөрөө хөөн салж, зарим нь газар нүхлэн шургаж, нэг хэсэг нь усны гүнд, нөгөө хэсэг нь модны оройд гэртэй болжээ. Газар харин хүссэн бүхнээ хийж чадах ухаан гэгчийг хүнд заяажээ.  

Тэр цагт насан өндөр болтлоо ухаанаас ондоо өв хөрөнгө хураагаагүй нэгэн өвгөн байж гэнэ. Нэгэн өдөр долоон хүүдээ,

"Их гэрийн үлгэрээр бага гэрийг барьж болно" гэхэд хөвгүүд нь бодоод бодоод учрыг үл ухав гэнэ. 

Өвгөн ханаран хүрээлсэн эргэн тойрны уулсыг дуурайлган бургасан хана хийв. Цасан шуурганд хаагддаг, цагийн сайханд нээгддэг өмнийн тооно, тал тал тийш урссан алтан цацрагнаас нь унь, уулын араас ургасан манан будангаас туурга, дээгүүр бүрхсэн зузаан үүлсээс дээвэр хийх санаа олжээ. Түшилдэн ханхайсан уул нуруудын араар сансрын хүрдэн салхи эрчлэн эргэж байгаа даа гэж бодуутаа хялгас томж бүслүүр хийв ээ. 

Тэгээд өвгөн долоон хүүтэйгээ ханаа дэлгэж, хаалгаа босгож тооноо өргөж, униа өлгөж, туургаа барьж, дээврээ тавьж, бүслүүрээ татаад бөмбөрцөг дэлхийн хэлбэртэй бөмбөгөр цагаан гэртэй болов гэнэ. 

Үлгэр үргэлжлэнэ 3...

"Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал" оршвой (11)

Учрыг ухах саруул ухаантай хүнд сургаал хэрэгтэй.

Үнэнийг баригч шударга хүнд сургаал хэрэгтэй.

Улмаар буяныг хураагч хүнд сургаал хэрэгтэй.

Очирдар ламын зарлигийг хадгалагч хүнд сургаал хэрэгтэй.

Олон нөхөдтэй таарагч хүнд сургаал хэрэгтэй.

Үхэх, өвдөхийн зовлонг санан айгч хүнд сургаал хэрэгтэй.

Үлэмж дээдийн номыг эдлэгч хүнд сургаал хэрэгтэй.

Өвгөд эмгэдийг өргөгч хүнд сургаал хэрэгтэй.

Сургагч нь:

Зоригоор бус үнэнээр болбоос сургаж болно.

Зориуд бус халамжлах сэтгэлээр болбоос сургаж болно.

Зовлонт үйлээс зайлуулагч болбоос сургаж болно.

Өөрөө эс мэдэвч дээдийн зарлигтай болбоос сургаж болно.

Үлэмж мэргэн эс боловч омог сэтгэлгүй болбоос сургаж болно гэвэй.

“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой (10).

Тэр хүн бас ийн асуув.
Сургаал хэрэгтэй хүн ямар буй, хэрэггүй хүн ямар буй хэмээсэнд
           Нисгэгч хүн өгүүлрүүн:

Үл мэдэгч мунхаг, ухаангүй хүнд сургаал хэрэггүй.

Өөрийн биеийг тоосон омогтой хүнд сургаал хэрэггүй.

Өгүүлсэн үгийг үл авагч хүнд сургаал хэрэггүй.

Үзсэний дараагаар мартагч хүнд сургаал хэрэггүй.

Бусад хүний гэмийг отогч хүнд сургаал хэрэггүй.

Эгэл хэрэггүй хүсэлд шунагч хүнд сургаал хэрэггүй.

Ихэс дээдсээс дутаагч хүнд сургаал хэрэггүй.

Элдэв баширт нөхөртэй ханилагч хүнд сургаал хэрэггүй.

Энгийн гэмгүй нөхөртэй үтээрхэгч хүнд сургаал хэрэггүй.

Эд мал тэргүүтнийг худалдсаар үгүйрэгч хүнд сургаал хэрэггүй.

Их суудлыг хүсэж, нэрэлхэгч хүнд сургаал хэрэггүй.

Энэ ба хойтын явдлын сүүлийг үл бодогч хүнд сургаал хэрэггүй гэвэй.

Ажил хөдөлмөр

Монгол бичиг сурч байгаа танд зориулж монгол ардын зүйр цэцэн үгээс орууллаа. 

Уншаад кирилл бичгээр буулгаарай.