Оюун түлхүүр нэрт шастир оршвой (23)

Эрдэмтэй болбол олноо хүндлэгдэх,
Эрдэмгүй болбол доромжлогдохын үлгэр нь,
Өлссөн барсын дэмий хүрхэрсэн дуунд
Өндөр модны орой дээр хэвтсэн бич(мич)
Өөрөө хөсрөө (газарт) унаж идэгдэв гэх.
Пагжал улсын бярманы хөвгүүн
Ганцаар хамаг дайсныг дарав гэх.
Шоргоолж бүх газрыг цоолох чадалтай гэх.
Сайн хүн хамгийг эрхэндээ хураах чадалтай гэх.
Үхэр хараацай хөсрийн(газрын) усыг үл уух.
Арслан бөөлжсөө үл идэх.
Сайн хүн үгээ үл урвах.
Нохой бөөлжсөө идэх.
Муу хүн үгээ урвах.
Соронзон гүр(чулуу) төмрийн үртсийг аван чадах адил
Сайн хүн сайн үгсийг авч
Мэргэдийн санд нийлүүлмүй(нийлүүлнэ).

Оюун түлхүүр нэрт шастир оршвой (22)

Эрдэм сурсангүй бөгөөд

Арга хуурмаг сурч

Авах идэхийн үлгэр нь,

Урьд нэгэн хүн, бусдын тарианд харуулаас нууж

Илжгэнд ирвэсийн арьс нөмөргөж тавьсанд

Олноор айн эмээсний хожим

Тэр ирвэсийн арьс салхинд хийсч унасанд

Тарианы эзэн илжгийг таньж

Эзэнтэй нь хлав гэх.

Муур хүзүүндээ эрхи зүүж

Махнаас гарав хэмээж

Хулгана барьж идсээр мэдэгдэв гэх.

Үнэгний гэмийг хэлээд , үнэгэнд хэлэгдэв гэх.

Үнэн эрдэм алтанд адил.

Алтыг түлбээс улам өнгө гарах.

Занданг түлбээс улам сайхан үнэр гарах.

Галыг уруу хандуулбал гар өөд шатна.

Тарвагатай танилцсан минь (3)

(Үргэлжлэл,   Л. Түдэв   ТАРВАГАТАЙ ТАНИЛЦСАН МИНЬ)

Хүч биш ухаан зарах хэрэггүй байлаа. Тарваганы эсрэг ямар ч хүчгүйдээ гуньхран хэсэг суулаа. Тарвага болохоор нүдээ гялалзуулан дээр дор хоёроосоо гогцоорсон дөрвөн махир шар соёогоо ярзайлган цахадсан хэвээр. Бид хоёрын унаж ирсэн сарлаг юу ч болоогүй юм шиг идшилж зогсоно. Түүнийг хармагц нэгэн сайхан арга оллоо. "Сарлагийн шар маш хүчтэй амьтан. Тэр лав тарвагыг суга татаж чадах биз" гэж бодогдов. Тэр даруй тарвага үүрэх гэж бэлтгэсэн сураан хавхны нэг гарнаас уяж нөгөө үзүүрийг сарлагийн баруун хөлд бөхлөв. Тэгээд сарлагийг айлган үргээлээ. Хавхтай тарвага ч суга үсрэн гарч ирлэ. Нүхнээс гармагц тарваганы багтран чарлах дуу гарав. Тэр дуунаас нь сарлаг маань үргэн зугтахдаа хавхтай тарвагыг угз татан өөр лүүгээ

аваачлаа. Тарвага ч мөчөөгөө өгсөнгүй. Сарлагийн баруун хаан дээрээс соёогоор сэнжлэн зүүгдлээ. Энэ нь сарлагийн шарыг бараг л галзууртал айлгасан бололтой. Тэр чигтээ сүүлээ годолзуулан үргэн хульжиж тоос манан татуулан одлоо. Хавхтай тарвага ч хаанаас нь зүүгдсэн тарвага ч үзэгдэхгүй байлаа. Гүйж явтал замд маань бидний хавх хэвтэж байв. Гайхан авч үзвэл цамхраа нь хугарчээ. Бид хоёр зүйрлэх аргагүй ихээр харамсан гашуудав. Зөвхөн хавх хэмхрээд зогсоогүй бас тарвага нь алга болжээ. Бодвол чөлөөлөгдөөд аль нэг нүх рүү орж зайлсан бололтой. Сарлаг маань биднээс бүрмөсөн жигшчээ. Тэр бидний дөхөөд очиход үзэн ядах мэт муухай загнан зугтааж одлоо. Баруун хаан дээрээс нь цус гоожиж хэсэгхэн газар арьс нь зулгарчээ. Бодвол тарвага сэнжлээд

байх тул нэг л сэнжилчихвэл махыг сэтлэхээс нааш салахгүй зуурчихдаг юм гэж аав хэлснийг бид хоёр дурсан бодлоо. Тарвагатай ингэж танилцаж. Тэр жижигхэн биетэй боловч амиа хамгаалан эцсийн мөч хүртэл тэмцдэг их бяртай амьтан ажээ. Эрийг нь бурхи, эхийг нь тарч, бэсрэгийг хотил бүр жижгийг нь мөндөл гэдэг юм билээ.

- Чоно гуай, чоно гуай савраа өгөөч
- Араг савраар яах нь вэ?
- Аргал түүнэ
- Аргал түүгээд яах нь вэ?
- Цавуу хайлна
- Цавуу хайлаад яах нь вэ?
- Нум сум наана
- Нум сум наагаад яах нь вэ?
- Таны толгойг тас харвая.
- Чиний толгойг хага харвана гэж бид нар чоно,

тарвага болон тоглодогсон. Тарвага чонотой үзэлцэж түүнийг сэнжлээд хэдэн хоногоор зүүгдэн явж тэмцэлдэж байсан тухай хожим ааваас сонсоод дүү бид хоёр анх тарвагатай танилцсанаа дурсан хөхрөлддөгсөн.
- Хэзээ ч ус уудаггүй, зөвхөн өвсний чийгээр амьдардаг амьтан өвөлжин унтаад, зун сэрж намаржин идээшилж амь зуудаг юм билээ.

Тарвагатай танилцсан минь (2)

(Үргэлжлэл,   Л. Түдэв   ТАРВАГАТАЙ ТАНИЛЦСАН МИНЬ)

- Та хоёр миний ар талд ор. Би Банхарыг суллах гэж байна. Уурандаа хадарчихаж мэднэ гэв. Бид хоёр өвгөний ард нуугдав. Ааяа аргаа өндийлгөн авсанд Банхар ухасхийн босож сүүлээ хавчин сум мэт сунан гүйж одлоо. Бас гангинан гасалсаар явах аж.
- Хоёр дамшмаа минь, тарвага авах дуртай юм бол хол аваачиж наад хавхаа зүү. Гэрийн хаяанд зүүгээд Банхараас өөр юм орохгүй. Эсвэл хурга тугал, за тэгээд манай эмгэн ч аргал хормойлж яваад тар нарын хавханд орчихож мэднэ.
Хол аваачиж зүү! Гэж Ааяа хэлэв
- Бид хоёр үдийн хонь саах үеэр урьд үзэгдээгүй шаламгай байлаа.
- Миний хоёр хүү одоо л хүн болох нь дээ. Хонь саалгах, хурга барихдаа ийм байдаг гүйсэн.

Одоо та хоёр ороо хонь барих ч төвөггүй болоо шиг вэ? Ороо морь барих болжээ гэж ээж бид хоёрыг магтлаа. Яг энэ эгзэгтэй үеийг тохиолдуулан
- Ээжээ, үдээс хойш бид хоёр хол явж хавхаа зүүе гэж гуйв.
- Тэгээ тэг! Гэж ээж зөвшөөрлөө.
Хонь саалгаж дуусав уу, үгүй юу бид хоёр хавхаа үүрээд алга болов. Банхар мэтийн хотны нохой хүрэхээргүй хол газар очиж хавхаа зүүлээ.
Маргааш нь хавхаа эргэхсэн гэхээс сууж чадахгүй байлаа. Гэтэл их хол явах хэрэгтэй. Өчигдөр оройтож ирснээс болж ээжид загнуулсан. Яах билээ?
- Ax aa, би нэг сайхан арга оллоо. Урд ганганд дөртэй сарлаг зогсож байна. Түүнийг тэнд нь барьж унаад жалга уруудан хэнд ч үзэгдэхгүй алга болж өгөе гэж хэлэв.

Тэр сайхан завшааныг ашиглахгүй яах вэ. Бид хоёр нүд ирмэх зуур годхийн гарч жалганд орж үзвэл ус, түлээ зөөдөг номхон хөх сарлаг зогсож байлаа. Дөр иь толгойдоо эвхээстэй харагдав. Бид хоёр түүнийг худлаа эрхлүүлж байгаа барьж авмагц дээр нь давиран гарлаа. Чулуу дамжин байж түүний нуруунд хүрсэн юм. Жалга уруудан одсонд биднийг хэн ч үзсэнгүй. Хавх зүүсэн газраа хөл амар, удаж төдөлгүй хүрлээ.
- Юу вэ? Ахиад Банхар биш биз гэж дүү цочих дуугаар хэлэв. Нүхэн дээр нэг юм цовхчиж байлаа. Бид хоёр сарлагаа түшиж орхиод гэтсээр хүрч очвол нөгөө шар амьтан годосхийн нүх рүүгээ далд орлоо. Тарвага нүхэндээ далд ороод зөвхөн хавх маань нүхний амсарт тулаад гинжиндээ татагдан цухуйж байлаа.

- Ээ гялай, одоо хоёулаа түүнийг суга татан гаргаж ална гэж би хэлэв.
- Яаж алах вэ?
Нугасалж алдаг юм. Аав над зааж өгсөн гэж би мэдэмхийрээд хавхнаасаа татав. Хавх маань өчүүхэн ч хөдлөхгүй байлаа.
- Хоёулаа элбэе гэж би аргагүй дүүгийн тусламжийг хүсэв. Хоёул элбэн байдаг хүчээ гарган татав. Хөдлөхгүй байлаа.
- Тарвага ийм хүчтэй амьтан байжээ гэж бид хоёр гайхан ярилцав. Хойд хоёр хөлөөрөө нүхний хана руу жийгээд урд хөлөө цахдан толгойгоо гэдийж, шүдээ ярзайлгаж сахлаа шөрвийлгөөд ургаа мод мэт хөшчихсөн тэр тарвага бид хоёрт огт дийлдэхгүй байв. Хөлсөө гартал ноцолдоод хавхтай тарвагыг гаргаж чадсангүй.

...

Тарвагатай танилцсан минь (1)

Л. Түдэв

ТАРВАГАТАЙ ТАНИЛЦСАН МИНЬ

Аав бид хоёрын зүүсэн хавханд тарвага орохгүй гурав хонолоо.
Чи бид хоёр муу зүүж дээ. Гэхдээ тэр бол хашир тарвага шүү. Долоо хоноод юу ч орохгүй бол хавхаа хий үсэргэж аваад өөр нүхэнд зүүгээрэй гэж аав захилаа. Аав аймгийн төв дээр мужаан хийдэг тул авсан чөлөөгөө дуусмагц тийнхүү буцахад нь би их гунигтай байв. Аав үйлдвэрийн ажилчин хүн болохоороо хөдөө гэртээ их ховор ирнэ. Өвөл болмогц бид нар сургуульд явах тул хөдөө гэрээ нүүлгэж аймгийн төв орж аавтай цөмөөрөө хамт өвөлжинө. Зун болмогц хүүхдүүдээ цагаан идээнд гаргана гээд ээж хөдөө гаргадагсан.
Аавыг аймаг руу явсны маргааш өглөө, би хавхаа эргэхээр гарлаа. Хавх тавьсан

газарт дөхөж явтал нүхэн дээр нэг том шар амьтан цовхорч байхыг үзлээ. Би дүүгээ дагуулж явсан юм.
- Миний дүү, тэр юу вэ? гэж би түүнээс асуулаа. Дүү маань ажигласнаа
- Мэдэхгүй ээ. Банхар юм уу даа гэв. Үнэхээр Банхар гэдэг шар нохойтой адилхан юм шиг санагдав. Хавханд маань Банхар орчихсон байвал одоо яана гэж дүү бид хоёр их айлаа. Хар хурдаараа гүйж хүрсэн чинь үнэхээр Банхар орчихсон гаслан цовхорч байлаа. Хавх минь бяцхан төмөр гинжтэй яргай гадастай хэр баргийн юм сугалж авч явахааргүй билээ.
- Одоо яах вэ гэж дүү бид хоёр гайхав.
- Ааяа өвгөнд очъё гэж дүү хэлэв.
- Хоёул хар хурдаараа гүйж Ааяа хөгшнийд очлоо. Өвгөн хийх ажилгүй тул гэрийнхээ хаяанд наранд ээгээд сууж байв.

- Хоёр дамшваа юу гэж явна? Хэмээн Ааяа гуай биднийг угтан байцааж эхлэв.
- Ааяа гуай бидний хавханд Банхар орчихсон байна. Одоо яана аа. Та салгаж өгөөч дээ.
- Юу гэнэ ээ Банхар хавханд орлоо гэнэ ээ! Тэгвэл одоо яах билээ. Нохой хавханд орохоор хавьтуулдаггүй юм даа гэж өвгөн гайхаж тасран үглэснээ яргай таягаа тулан бослоо. Өвгөн хаяанаас нэг том хунз араг авч үүрээд:
Явъя даа. Та нар тэр газраа заагаад аль, нохой орсныг бодоход хаяанд л зүүгээ биз золигнууд гэлээ.
Бид гурвыг ирэхэд Банхар бүр галзууртлаа уурлачихсан хавхыг хэмлэн уухирдаж, гийнан гасалж байлаа. Ааяа өвгөн мөрнөөсөө аргийг мултлан авч өмнөө барийд нохой руу болгоомжлон дөхлөө. Банхар архиран гасална.

Ааяа өвгөн  нилээд ойртож очтол Банхар түүн өөд ухасхийн дайрав. Дүү бид хоёр айн зугтаах гэтэл Ааяа Банхарыг аргаар хөмрөн дарлаа. Нэгэнд араг дотор хөмрөгдсөн тул Банхар хөдөлж чадахгүй болоод арагын модыг дотроос нь дэмий л мэрж байв. Хавхтай хөл нь арганд багталгүй гадна цухуйж байв. Ааяа өвгөн арган дээр бүх хүчээрээ дарж байлаа. Банхарын сарвуу нь хавчуулагдаад арган дороос дөнгөж цухуйж байлаа.
- Хоёр давшваа, тэр хавхаа салгаж ав. Би аргийг дарж бай яа гэж өвгөн тушаалаа. Бид хоёр хавхны нэг нэг гарыг барин авч сулруулан бие өөдөө татав. Ган хийх дуу гараад нохойн хөл хавх хоёр салж их хүчээр татсан бид хоёр ар тийшээ савж ойчлоо. Ааяа өвгөн дооглон инээснээ.

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (21)

Үлгэрлэвээс мэргэд эрдэнийн хэлтэрхийг шинжлэх

Нүүрсийг хаана байвч үл шинжилмүй (шинжилнэ).

Жигүүртний хаан гарьд нар гарахыг таалах.

Муу хар элээ бүрий болохыг хүсэх.

Цаст уулын цагаан арслан

Хар ууланд үл одох зан.

Сарьсан багваахай шөнө нисэх зан.

Галт хорхой гурван ертөнцийг дүүрэвч

Гагцхүү нарны гэрэлд дарагдах.

Эрдмийг хичээн сурваас

Алдар нэр хаана ч алдаршмуй

Гэм эрдэм хоёрыг ялгаж эс мэдсэний үлгэр нь

Мунхаг ухаант хүн, мэргэдээс дайжаад

Сармагчин хөтөлсөн хүнийг хүндлэв гэх.

Ийм ийм утгыг санаж

Язгуурын эрдмээ сэлбэн ав.

Монгол наадам (2)

Бөхийн барилдаан: Монголчуудын үндэсний баяр наадмын нэгэн томоохон хэсэг нь бөхийн барилдаан юм. Бөхийн барилдаан нь авхаалж самбаа уран мэхийг эрхэмлэдэг урлаг спортын нэг төрөл гэж хэлж болно. 512 хүчтэн цагт баригдахгүйгээр уудам талбайд барилддаг. Монголчууд эртнээс хүч чадлыг эрхэмлэж ирсэн бөгөөд монгол эрэгтэй хүүхэд болгон багаасаа барилдаж өсдөг. Баяр наадмын өдрүүдэд Улаанбаатарын төв цэнгэлдэх хүрээлэнд 100-гаас илүү жинтэй, тэгш сайхан биетэй, идэр залуу хүч бяртай монгол эрчүүдийг нэгэн доор харна гэдэг бас л нэгэн бахдал гайхамшиг юм.

Сурын харваа: Монгол цэргийн түүхийн оргил нэгэн хэсэг бол яах аргагүй нум сум юм. XIII зууны үед гэр бүрт морин хуураас гадна нум сум байсан. Эр хүн бүр нумтай байхаас гадна эмэгтэй хүн ч гэсэн харвадаг байжээ. Монгол цэргийн түүхэнд хамгийн хол харвасан хүн бол Чингис хааны ач хүү Есүнгэний харвасан 330 алд газар бөгөөд ойролцоогоор 520 метр юм. Чингис хааны цэргийн хамаг хүч чадал нь агт морьд байснаас гадна цэргүүдийнх нь нум сум харвах чадвар байсан гэдгийг дэлхийн судлаачид аль хэдийнээ хүлээн зөвшөөрсөн билээ. Морины давхиан дунд чөлөөтэй эргэж байгаа онож харваж чаддаг байжээ.
Эрийн гурван наадмын нэгэн төрөл сурын харваа нь Богд хаант засгийн үед ихэд сэргэж наадмын утга руу шилжжээ. Дунд чулуун зэвсгийн үед нум сум үүссэн гэдэг. Дохио өгөх, дайсныг айлгах зорилготой дуут нум байсан гэнэ.

Хурдан морины уралдаан: Улаанбаатарт 6 насны ангилалд дунджаар 400 морь буюу хоёр өдөрт 2400 морь уралддаг. Аймгийн төвүүдийн морин уралдааныг оролцуулаад нэгэн зэрэг 26 мянган морьд зэрэг уралддагаараа гайхалтай. Эцсийн хүчээ шавхах хүртлээ 20-30 километр уралддаг онцлогтой морин уралдаан дэлхийд хаана ч байхгүй. Уяа сойлгыг нь буруу тааруулбал 10 километр ч давхиж чадахгүй, уяа сойлго нь зөв байвал 40, 50 километр байсан ч давхиад барианд орж ирж чадах Монгол морины наадам. 100-500 морьд нэгэн зэрэг уралддаг онцлог нь гадаадын жуулчдад гайхалтай сонин санагдана. Уяачид адуун дотроосоо хурдан удамтай хүлгийг сонгон жилийн дөрвөн улиралд унаж хөнгөрүүлэн байж наадам болохоос сарын өмнөөс уяа сойлгонд жигдлэн оруулж өвс усыг нь тохируулдаг.

Монгол наадам (1)

Монгол наадмын талаар Хүннүгийн үеийн Хятад сурвалжид тэмдэглэж ирсэн байна. Эрийн гурван наадмыг төр ёсны баяр болгож тэмдэглэх болсон нь XII зууны сүүлч, XIII зууны эхэн үе юм. Монголчууд уран мэхээ уралдуулан барилдаж эрхийгээ эвшин , нум сум харваж цэц мэргэнээ сорьж , аргамаг хүлгээ сойн уралдуулдаг нь бүр эртний ёс юм. 1206 оны Улаан барс жил Их монгол улсыг тунхаглаж , Тэмүжинг Чингис хаанд өргөмжилснөөс эхлэн эрийн гурван наадам буюу төрийн их ёслол, баяр наадам хийдэг уламжлал тогтсон байна. 1634 он буюу Лигдэн хутагт хаан хүртэл 37 хаан эрийн гурван наадмыг төр ёсны их баяр болгон тэмдэглэж байжээ. Түмт мянгатын хүрээнд ч эрийн гурван наадам зохион байгуулдаг байжээ.

16-17-р зууны үед шарын шашин дэлгэрэн уул овоо тахих болсон үед Эрийн гурван наадам хийх болсон байна. Манж Чин улсын хаан 1778 оны 9 дүгээр сард наадам хийх ёс журмын тухай зарлиг буулгаж наадмыг “Уул тахих, иргэний болон шашны баяр болгон тэмдэглэж байх”-аар тогтоосон байна. Ингээд Түшээт хан, Сэцэн хан аймаг Богдхан уулыг, Засагт хан, Сайн ноён аймаг Отгонтэнгэр уулыг тахиж наадам хийж иржээ. 1639 онд Өвөрхангайн Ширээт цагаан нуурт Түшээт хан Гомбодоржийн 5 настай хүү Занабазарыг Халх Монголын шарын шашны тэргүүнд өргөмжлөн Бат-Оршил хэмээх ёслол наадам хийжээ. Энэ нь хожмоо Даншиг наадам хэмээн алдаршсан билээ. Ардын хувьсгал ялснаас хойш нэг жилийн дараа 1922 онд Буянт-Ухаад улсын чанартай наадмыг анх хийжээ.

Үүнийг түүхэнд Цэргийн наадам гэж тэмдэглэсэн. Тэр цагаас хойш Ардын хувьсгалын ойн баяр наадам болгон жил бүр тэмдэглэж иржээ. 2003 оны 6 дугаар сард УИХ “Үндэсний их баяр наадмын тухай хуул”-ийг баталжээ. Эдүгээ үндэсний их баяр наадам нь улс, аймаг, нийслэл, сумын баяр наадмаас бүрддэг. Өөрөөр хэлбэл, сум болгон, аймаг болгон, хот болгон нэгэн зэрэг тэмдэглэдгээрээ онцлог юм. Эрт үед жинхэнэ эрчүүдийн хүч чадлаа үздэг байсан наадаан нь орчин үед үндэсний шоу наадам болтлоо өргөжин хөгжсөн юм. Улаанбаатарынхан Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд хоёр өдрийн турш баяр наадмаа тэмдэглэн өнгөрүүлдэг бөгөөд энэ үеэр хүчит бөхчүүдийн барилдаанаас гадна эрхий мэргэн харваачдын наадаан, эрэмгий хурдан хүлэг морьдоо унасан хүүхэдтэй нь баясан харж бахдахаас гадна үндэсний хувцасны жинхэнэ өнгө алагласан гайхамшгийг таашаан үздэг билээ.

Монгол улсын төрийн дуулал

Дархан манай тусгаар улс
Даяар монголын ариун голомт
Далай их дээдсийн гэгээн үйлс
Дандаа энхжин, үүрд мөнхөжнө
     Хамаг дэлхийн шударга улстай
     Хамтран нэгдсэн эвээ бэхжүүлж
     Хатан зориг бүхий л чадлаараа
     Хайртай Монгол орноо мандуулъя
Өндөр төрийн минь сүлд ивээж
Өргөн түмний минь заяа түшиж
Үндэс язгуур, хэл соёлоо
Үрийн үрдээ өвлөн бадраая
     Эрэлхэг Монголын золтой ардууд
     Эрх чөлөө жаргалыг эдлэв
     Жаргалын түлхүүр, хөгжлийн тулгуур
     Жавхлант манай орон мандтугай

Уран бичлэг

Follow Erdenechimeg's board Уран бичлэг on Pinterest. 

Б.Ринчен " ...Эртний бичиг үсгийн түүх судлал, бичиг үсгийн хэлбэр дүрс, бичих янз байдал нь яаж хувирсаар ирсэн зэргийг судлах үсэг судлал, эртний бичиг зүйн ухааны үүднээс монгол бичиг судрын зүйлийг асар холгүй, ойрын ирээдүйд судлах монгол мэргэжилтэн, манай соёл шинжлэх ухааны хурдан хөгжлийн улмаас гарч ирэх нь зайлшгүй..." Монгол бичгийн хэлний зүй, тэргүүн дэвтэр, 1964

Ж.Батбаяр "Монголчуудын утга соёл, үсэг бичиг олон зуун жилийн түүхтэй хэдий ч энэ гайхамшигт эрдэнэсийн сан бүрэн судлагдаагүй судлаачаа хүлээсээр байгаа билээ. " Монгол уран бичлэгийн түүх, 2001

Дууны сайхан уянга

Г. Сэсмээ  

Дууны сайхан уянга

Алтанхундага ээжийнхээ дуулахыг нэг ч үзээгүй ажээ. Нутаг усныхан ээжийг нь сайхан дуулдаг гэж ярилцахыг олон удаа сонссон билээ. Саахалт айлын эмээ Алтанхундагыг дуудаад хэлсэн нь:
- Эмээгий нь хүрэгч үнээ тугалласан юм. Тугалаа голоод ер хавьтуулдаггүй ээ. Ээжийгээ ирж авахуулж өгөөч! Гэж байна гэж хэлээрэй гэхэд Алтанхундага шохоорхон
- Эмээ таны үнээ ямар тугал авах гэсэн юм болдоо!
- Хай, хар дамшиг
- Тугал нь тарган уу? Туранхай юу?
- Яаж тарган байхав дээ. Гарснаасаа хойш эхийгээ ганц ч удаа цадталаа хөхөөгүй амьтан чинь
- Ямар зүстэй вэ?
- Нэг унжгар хар юм байх нь л байна.
Өө тэгвэл эмээ! Таны үнээ чинь тарган бас тэгээд улаан ч юм уу? Хүрэн ч юм уу? Тугал авах гэсэн юм байлгүй. Тийм мундаг тарган, ийм зүстэй тугал манайд байхгүй дээ.

 Гэвч би ээждээ хэлье гээд Алтанхундага гэрийн зүг эргэв. Эмгэн: "Хүүе охин минь ээ! Чи буруу ойлгожээ.
Танай тугалыг авахуулах гээгүй. Өөрий нь тугал байгаа юм гэм. Ээждээ хэлээрэй гэх нь сонсогдов. Алтанхундага ээжийнхээ хамт үнээнд тугал авахуулахаар эмгэнийд иржээ. Эмгэн Думаа гуай баруун талаараа шинэхэн гудас нугалсхийн дэмсэж суухыг урихад:
- "Ээж Дулмаа гуай юу гээчийн ёсорхуу юм билээ дээ" гээд гудам ирмэгдэж суув. Думаа гуай цай идээ болж байснаа нэгэн лонх шимийн архи гаргаж ирэв. Гэрийн гадаа том хүрэгч үнээ тушаалтай хэдий боловч цүүцгэр хар тугалаа сэжин, хөхөх гэхээр нь тийрээд хавьтуулахгүй хавьчин зогсоно. Ээж нь тэрхнээ гарч үнээний хондлойг илэн таалах агаад шингэн лимбийн хоолойгоор уянгалуулан өөвөлж байснаа:
Ээжийтэй нь олон ботго нь
Ээжийгээ дагаад буйлна даа
Ээжий нь үгүй нэгэн
Ижлээ дагаад буйлна дээ
Гээд улам ч хоолой нь цээл тунгалаг, харц нь дөлгөөн уяруун болов.

Далан цагаан тэмээгээ
Талаа дүүрээд бэлчихэд
Далай болсон сүүгээ
Санан санан буйлнам
гээд униартан дүнхийх уулын оргилд ч сонсдож буй болов уу гэмээр хичнээн гайхамшигтай уянгалуулан дуулна вэ? Нэг мэдэх нь ээ хэдийд ч ирснийг бүү мэд, хот айлын хүмүүс хүрч ирээд гэрийн хаяанаа эгнэн сууцгааж чих тавин чагнаж байв. Бүдүүн хүрэгч үнээ тушаатайгаа дороо хавчигнаж байснаа сүү нь саамшин гоожиж, хангинатал мөөрөв. Сүүлдээ том хар нүднээсээ бөөн бөөн нулимс асгаруулан, эргэн тойрноо ямар нэг юм эрэх мэт нулимст хар нүдээрээ гунигтай ажигласнаа уяатай тугалруугаа тэмүүлэн очоод үнэртэн долоолоо. Тугалыг нь тавихад эхийнхээ саамшсан хөхийг хөөс цахруулан навшиж гарав. Хүрэгч үнээ хилэн хар тугалынхаа зөөлөн хондлойг гилчийтэл долоосоор хааяа зөөлнөө үгтнэнэ. Ээжийгий нь уянгалуулан дуулж, өөвлөх эгшиг дуунд тугалаа голсон үнээ ийнхүү тугалаа авч, хүмүүс "Юу гээчийн сайхан хоолой вэ?" хэмээн шагшиж нулимсаа арчиж байхыг үзсэн нь тэр билээ.

Эрдэнийн сан субашидээс ( 21-24 )

Хэлж дурдан захирваас л

Хэлгий адгуусанд л болов мэдэл төрөх.

Хэлж дуртган сануулалгүй

Хэрэг бүхнийг мэдвэл цэцэн гэж өгүүльюү.

Бодлого ухаан сайн болбол эс хэлэлцэвч

Бусдын дүр байдлаар санаагий нь мэднэ за.

Болсон болов ч тэргүүтэн жимсийг эс идэвч

Болгоомжит хэрсүү хүн амттайгий нь мэдэх мэт.

Эрдэмтэн мэргэж өөрийн орондоо сууснаас

Эс дассан өөр улсад илүү хүндлэгдьюү.

Эрдэнэсийн зүйл өөр бус газарт үнэтэй буй за

Эрдэнэт далайн хойгт үнэгүй мэт.

Аливаа мэргэд эрдэм сурах цагтаа өчүүхэн зовно за.

Амраа харж дэмий суувал мэргэн үл болъюу.

Амар суухын төдийхэнд дурлагч тэр хүн

Ашдын их амгаланг ер үл олъюу.

Эрдэнийн сан субашидээс (17-20)

Хар ухаан аргад мэргэн болбол их хүчтэнийг ч

Хуурч боол болгон зарахад ер хэцүүгүй.

Хан гарди шувуун дэмий их хүчтэй боловч

Хууртаж Вишнүүгийн уналга болсон үлгэр мэт.

Энэ ертөнцийн үйлс ба хойд төрлийн

Элдэв жаргалангуудыг бүтээх нь ганц бэлэг буй за.

Эрт цагт Саран нэрт хан хөвүүн бэлгээр

Эрээн хөлт хааныг энэ ба хойдод аварсан мэт.

Баатар болоод, хүчин чадал их боловч

Балмад тэнэг болбол дэмий их үл дээшильюү.

Баян болоод нэр жаргал хотол төгсөвч

Батдахын хишиггүй болбол даруй бууран одъюу.

Үтэл гэм эрдэм хоёрыг олонхоор мэдэх боловч

Өчүүхэн хольцсоныг сайн ухаант танина за.

Үнээнээс сүүгий нь бүгдээр саан чадах боловч

Өчүүхэн усанд хольсон сүүг, ганц галуу ялгах мэт.

Цагаан сар

Өнө эртнээс уламжилж ирсэн манай монголчуудын хамгийн хүндтэй баяр бол цагаан сар юм. Яагаад хавар болдог тухай товч тайлбарлая. Нар сарны хөдөлгөөнөөр цаг хугацааг хэмжиж, сар өдрөө товлон тоолохыг аргын улирал, билгийн улирал гэж нэрлэдэг. Монголчууд билгийн улирлын тооллыг баримталдаг тул хаврын эхэн сарын буюу барс сарыг жилийн эхэн болгож, шинэ жилийн баяраа тэмдэглэдэг. Шинэ жилийн баяраа цагаан сар гэж нэрлэсний учир нь өлзий бэлэгтэй, баяр жаргалын өнгө болгосон цагаан өнгийг дээдэлдэгтэй холбоотой. Ариун цагааныг дээдлэхийн учир ирж байгаа шинэ ондоо бүх юмаа цэвэр ариун, ажил үйлс, эрдэм ном, эд баялаг бүгд тэгш сайхан байхыг бэлгэдэж, шинийн нэгэнд муу муухай үг ч хэлдэггүй заншилтай. Цагаан сарын баярын хамгийн хүндтэй зочин нь ахмад настан буурлууд байдаг. Цагаан сарын баяраа хийхэд олон зүйлийн уламжлалтай ёс заншлыг даган баримтлах ёстой бөгөөд тэдгээрийг сайн мэдэж аваарай.  

     

Монгол хэлний дуудлага ижил үгс (2)

ᠠᠪ 《ав》 (ᠠᠪ ᠰᠠᠪ) ᠲᠣᠭᠳᠠᠪᠤᠷᠢ ᠦᠭᠡᠢ᠃
ᠠᠪᠠ 《ав》 ᠠᠩ ᠭᠥᠷᠥᠭᠡ ᠶᠢ ᠭᠥᠷᠢᠶᠡᠯᠡᠬᠦ ᠠᠩᠨᠠᠯᠲᠠ᠃
ᠠᠪᠠᠭ᠎ᠠ 《аваг》 ᠠᠪᠤ ᠶᠢᠨ ᠠᠬ᠎ᠠ᠂ ᠳᠡᠭᠦᠦ᠃
ᠠᠪᠤᠭ᠎ᠠ 《аваг》 ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠵᠦᠢᠯ ᠦᠨ ᠡᠪᠡᠰᠦ᠃
ᠠᠪᠠᠭᠠᠢ 《авгай》 ᠠᠬᠢᠮᠠᠭ ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠤ ᠡᠮᠡᠭᠲᠡᠢ᠃
ᠠᠪᠤᠭᠠᠢ 《авгай》 ᠭᠣᠧᠠᠢ᠂ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠵᠠᠬᠠᠰ ᠤᠨ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠬᠡᠯ ᠳᠠᠭᠤᠳᠠᠯᠭ᠎ᠠ᠃
ᠠᠪᠠᠯᠠᠭ 《авлаг》 авлах үйлийн захиран хүсэх хэлбэр ᠃
ᠠᠪᠤᠭ᠎ᠠ 《авлаг》 бусдаас авах өр᠃
ᠠᠪᠠᠷᠢ 《авир》 ᠥᠭᠡᠳᠡ ᠮᠠᠴᠤᠬᠤ᠂ ᠠᠪᠠᠷᠢᠬᠤ ᠶᠢᠨ᠃
ᠠᠪᠢᠷ 《авир》 (ᠠᠪᠢᠷ ᠰᠢᠪᠢᠷ) ᠨᠠᠮ ᠳᠠᠭᠤ ᠪᠠᠷ ᠶᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠬᠤ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠯ᠃
ᠠᠪᠤᠷᠢ 《авир》 ᠵᠠᠩ ᠠᠭᠠᠰᠢ᠃
ᠠᠪᠠᠴᠢᠨ 《авчин》 ᠠᠪᠠᠯᠠᠭᠴᠢ ᠃
ᠠᠪᠴᠢᠨ 《авчин》 ᠠᠪᠴᠢᠵᠤ ᠰᠤᠩᠬᠤ ᠶᠢᠨ ᠃ агчих, агших
ᠠᠪᠢᠢ᠎ᠠ 《авиа》 ᠳᠠᠭᠤ ᠠᠪᠢᠢ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠠᠪᠢᠢ᠎ᠠ᠃
ᠠᠪᠤᠢ᠎ᠠ 《авъя》 ᠠᠪᠬᠤ ᠦᠢᠯᠡ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠬᠢᠷᠠᠬᠤ ᠬᠦᠰᠡᠬᠦ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ᠃
ᠠᠪᠤᠷᠠᠭ 《авраг》 ᠠᠪᠤᠷᠠᠬᠤ ᠦᠢᠯᠡ ᠶᠢᠨ ᠵᠠᠬᠢᠷᠬᠤ ᠬᠦᠰᠡᠬᠦ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ᠃
ᠠᠪᠤᠷᠭᠤ 《аварга》 ᠲᠣᠮᠤ᠂ ᠪᠦᠳᠦᠭᠦᠨ᠂ ᠲᠡᠷᠢᠭᠦᠨ ᠰᠢᠯᠭᠠᠷᠠᠭᠰᠠᠳ᠃