“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой (6).

Аяа бас, хариугүй өглөг үл өгнө.
   Харгүй сайхан сэтгэлээр үл санана.
   Атгаггүй амгалан сууж үл чадна.
   Аргачлалгүй явдал үл ялна.
   Юмыг тоололгүй алба үл гаргана.
   Зүгээр суугаад, алдрын төлөө эд мал зарагчид олон.
   Өвдөж сандравч хайргүй өргөгчид цөөн.
   Муу үйл үйлдээд үл гэмшигчид олон.
   Сайн явдлыг яваад баярлагч хүн цөөн.
Аяа бас, Хүндлэлийг ямба хэмээнэ.
   Ёсыг алба хэмээнэ.
   Ихэстэй учирваас зусардахыг бодно.
   Энгийн нөхөртэй учирваас үг авахыг бодно.
   Энэ цагийн олны хэрэг хийх, хүний зовлон хэмээвээс
   Цайруу явбаас хүний гарт орно.
   Хардаж явбаас муу үйл арвидна.
   Шударга явбаас олонтой үл таарна.
   Башраар явбаас номтой үл таарна.
   Чанга хурц явбаас өстөн олон болно.
   Дуугүй номхон сууваас толгой дээр гарна.
   Дундуур зэрэг явбаас тэнэг хэмээн сонжлогчид олон
   Гуйж хэлбээс эрэмшинэ.
   Ширүүн хэлбээс дордоно.
   Аргаар хэлбээс баширтай болно.
   Үнэн хэлбээс ойшоохгүй болно.
   Худал хэлбээс хүндгүй болно.

“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой (5).

...
Аяа бас, тусын хариуд хор хийх хүн олон.
   Ачийн хариуг мэдэх хүн цөөн.
   Хилэнцийг мэдэвч хийх хүн олон.
   Номыг мэдэвч бүтээх хүн цөөн.
   Сүсэглэвч зарлигийг үл авах хүн олон.
   Гэмтнийг үзэвч хагацаж чадах хүн цөөн.
   Зовлонг танивч үл сэргийлэх хүн олон.
   Жаргалыг хүсэвч сайн явах хүн цөөн.
   Зусар үг хэлбээс баярлагчид олон.
   Өөрийн гэмийг хэлбээс үл гомдогчид цөөн.
   Эрхэлж муу үгээр тогловоос хадгалагчид олон.
   Энэрч харамгүй сургаваас авагчид цөөн.
Аяа бас, адис авахын урьд, сайн мууг шинжинэ.
   Эрдмийг авахын урьд гэмийг харна.
   Албанд явахын урьд өөлж туршина.
   Өөрөө гарсны сүүлд юу гэхийг туршина.
   Хүнд өгөхийн урьд үгүй хэмээн туршина.
   Хүнийд очихын урьд хэн буйг асууна.
   Сүжиглэхийн хамт сэжиг төрнө.
   Эрдмийг эрэхийн хамт гэмийг эрнэ.
   Саданд учрахын хамт дайсныг асууна.
   Амгалан бүтээхийн хамт зовлонг эрнэ.
   Үнэн хэлэхтэй хамт худал үгээр чимнэ.
   Нэг зөв явахтай хамт хэдэн буруу явна.

...

“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой (4).

...
Итгэсэн саднаас уурлавч салж үл чадна.
Энэрэгч ламыг дуудавч зайлна.
Чөлөө үгүй боловч жил бүр будаа авахаар явна.
Чөлөө байвч авралын оронд мөргөхөөр үл явна.
Дээдсийг асуувч үл хэлнэ.
Амрагыг эс асуувч шивнэнэ.
Бусдын гэмийг намрын үүл мэт элбэг үзнэ.
Өөрийн гэмийг нарийн тоосны төдий үл шинжилнэ.
Дээдэстэй зөрчинө. Нөхөдтэй тэмцэнэ.
Доордсыг дарлана.
Аргатай нь авна. Аргагүй нь алдана.
Сайн хүн ганцаардана. Шалиг хүн омогтой болно.
Олонтой учрахдаа ярина. Ганцаар явахдаа дуулна.
Үнэн үгтэн омогтны тоонд орно. Башир үгтэн цэцний суудалд сууна.
Эд эвдрэхийг хайрлана. Эв эвдрэхийг үл хайрлана.
Салалцаад гаслалцана. Учралдаад хууралцана.
Хүний муу хэлэхээс айна. Сүнс зовохоос үл айна.
Зововч хичээлийг мэлзээнд гаргана.
Жаргах боловч шамдлыг итгэл уншихын төдий үл үүсгэнэ.
...

“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой (3).

Аяа бас, шавь хүн ламыг үл ойшооно.

   Түүнчлэн хөвгүүд нь эцгийн үгийг үл сонсоно.

   Хүүхэн хүн эхийн сургаснаар үл явна.

   Хөвгүүн бээр хураахаас тархаахыг үйлдэнэ.

   Хүүхэн хүн эцэг эхээс эрийг илүү өргөнө.

   Залуу нь хөгшнөө басна.

   Хөгшин нь залуугаа үл тооно.

   Идэрүүд нь хал барина.

   Настнууд нь далд орохыг хүснэ.

Аяа бас Үйлийг өр мэт үл нягтлана.

   Номыг самуун үг мэт үл дурсана.

   Үхэхийг унтахын төдий үл санана.

   Рашааныг умдааны төдий үл хэрэглэнэ.

   Судрыг мөнгө мэт үл хадгална.

   Сайн үгийг сонсовч мартана.

   Муу үгийг алба мэт зарлана.

   Авах болбоос уул мэт боловч чамлана.

   Өгөх болбоос нэгэн фун ч болов харамлана.

   Цухалдбаас өөрөө ч болов боож үхнэ.

   Нөхцбөөс хүний төлөө байхад юмаан ч болов барна.

   Буяныг худалдааны төдий үл хэрэглэнэ.

   Хилэнцэт үйлэнд аяндаа мэргэшнэ.

“Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой (2).

Бурхныг тахисаар сууж тээршээнэ.

   Номыг сонссоор сууж уйдна.

Хуврагтай ханилсаар сууж боолоо хийнэ.

   Өөрийн болбоос нохойг ч болов өмөөрнө.

Бусдын болбоос бурхныг ч болов орхино.

   Баялаг болбоос дайсныг ч болов аргадана.

Гуйранч болбоос эцэг эхийг ч болов орхино.

   Олзтой болбоос биеэ ч хөлсөлнө.

Зориггүй болбоос буянаас ч болов зайлна.

   Дурлаваас мэдсээр байж хулгайг ч болов багтаана.

Зохилдвоос адтай ч болов нөхцөнө.

   Буруудваас дээдсийг ч болов доромжилно.

Хэрэглэвээс амраг саднаас салахуйд л үл зовно.

   Эс хэрэглэвээс тангаргаа эвдэж санаа амар сууна.

Дагаваас хов үгээр ч болно.

  Зөрчвөөс хааны цаазаас ч давна.

Аяа бас, зарим мэргэд номыг мэддэг хэмээгээд алдрыг эрнэ.

   Зарим ноёд, эрхийг олоод дайсныг хураана.

   Зарим баяд эдийн төлөө өөрөө сүйднэ.

   Зарим эр атаа заргаар байх юмаа барна.

   Зарим эм өөрийн өнгө царайгаар зовно.

《ᠴᠠᠭ ᠤᠨ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠲᠣᠳᠤᠷᠠᠭᠤᠯᠤᠭᠴᠢ ᠴᠠᠭᠠᠰᠤᠨ ᠰᠢᠪᠠᠭᠤ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠰᠤᠷᠭᠠᠯ》 ᠣᠷᠤᠰᠢᠪᠠᠢ (2)᠃

ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠢ ᠲᠠᠬᠢᠭᠰᠠᠭᠠᠷ ᠰᠠᠭᠤᠵᠤ ᠲᠡᠭᠡᠭᠡᠷᠡᠰᠢᠶᠡᠨ᠎ᠡ᠃
ᠨᠣᠮ ᠢ ᠰᠣᠨᠣᠰᠤᠭᠰᠠᠭᠠᠷ ᠰᠠᠭᠤᠵᠤ ᠣᠢᠢᠳᠤᠨ᠎ᠠ᠃
ᠬᠤᠧᠠᠷᠠᠭ ᠲᠠᠢ ᠬᠠᠨᠢᠯᠠᠭᠰᠠᠭᠠᠷ ᠰᠠᠭᠤᠵᠤ ᠪᠣᠭᠣᠯ ᠢᠶᠠᠨ ᠬᠢᠨ᠎ᠡ᠃
ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤ ᠨᠣᠬᠠᠢ ᠶᠢ ᠴᠦ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠥᠮᠦᠭᠡᠷᠡᠨ᠎ᠡ᠃
ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠤᠨ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤ ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠢ ᠴᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠣᠷᠬᠢᠨ᠎ᠠ᠃
ᠪᠠᠶᠠᠯᠢᠭ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤ ᠳᠠᠢᠢᠰᠤᠨ ᠢ ᠴᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠠᠷᠭᠠᠳᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠭᠤᠢᠢᠷᠠᠨᠴᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠡᠬᠡ ᠶᠢ ᠴᠦ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠣᠷᠬᠢᠨ᠎ᠠ᠃
ᠣᠯᠵᠠᠲᠠᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ  ᠪᠠᠡ ᠴᠦ ᠬᠦᠯᠦᠰᠦᠯᠡᠨ᠎ᠡ᠃
ᠵᠣᠷᠢᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤ ᠪᠤᠶᠠᠨ ᠠᠴᠠ ᠴᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠵᠠᠢᠢᠯᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠳᠤᠷᠠᠯᠠᠪᠠᠰᠤ ᠮᠡᠳᠡᠭᠰᠡᠭᠡᠷ ᠪᠠᠢᠢᠵᠤ ᠬᠤᠯᠠᠭᠠᠢ ᠶᠢ ᠴᠦ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠪᠠᠭᠳᠠᠭᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠵᠣᠬᠢᠯᠳᠣᠪᠠᠰᠤ ᠠᠳᠠ ᠲᠠᠢ ᠴᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠨᠥᠭᠡᠴᠡᠨ᠎ᠡ᠃
ᠪᠤᠷᠤᠭᠤᠳᠪᠠᠰᠤ ᠳᠡᠭᠡᠳᠦᠰ ᠢ ᠴᠦ ᠪᠣᠯᠪᠠ ᠳᠣᠷᠣᠮᠵᠢᠯᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠪᠡᠰᠦ ᠠᠮᠠᠷᠠᠭ ᠰᠠᠳᠤᠨ ᠠᠴᠠ ᠰᠠᠯᠬᠤᠢ ᠳᠤ ᠴᠤ ᠦᠯᠦ ᠵᠣᠪᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠡᠰᠡ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠪᠡᠰᠦ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭ ᠢᠶᠠᠨ ᠡᠪᠳᠡᠵᠦ᠂ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠠᠮᠤᠷ ᠰᠠᠭᠤᠨ᠎ᠠ᠃
ᠳᠠᠭᠠᠪᠠᠰᠤ ᠬᠣᠪ ᠦᠭᠡ ᠪᠡᠷ ᠴᠦ ᠪᠣᠯᠣᠨ᠎ᠠ᠃
ᠵᠥᠷᠢᠴᠡᠪᠡᠰᠦ ᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠴᠠᠭᠠᠵᠠ ᠠᠴᠠ ᠴᠦ ᠳᠠᠪᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠠᠢ᠎ᠠ ᠪᠠᠰᠠ᠂ ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠮᠡᠷᠭᠡᠳ ᠨᠣᠮ ᠢ ᠮᠡᠳᠡᠳᠡᠭ ᠬᠡᠮᠡᠭᠡᠳ ᠠᠯᠳᠠᠷ ᠢ ᠡᠷᠢᠨ᠎ᠡ᠃
ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠨᠣᠶᠠᠳ᠂ ᠡᠷᠬᠡ ᠶᠢ ᠣᠯᠤᠭᠠᠳ ᠳᠠᠢᠢᠰᠤᠨ ᠢ ᠬᠣᠷᠢᠶᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠪᠠᠶᠠᠳ ᠡᠳ ᠦᠨ ᠲᠦᠯᠦᠭᠡ ᠦᠪᠡᠷ ᠢᠶᠡᠨ ᠰᠦᠢᠳᠦᠨ᠎ᠡ᠃
ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠡᠷ᠎ᠡ ᠠᠳᠠᠭ᠎ᠠ ᠵᠠᠷᠭᠤ ᠪᠠᠷ ᠪᠠᠢᠢᠬᠤ ᠶᠠᠭᠤᠯ᠎ᠠ ᠪᠠᠨ ᠪᠠᠷᠠᠨ᠎ᠠ᠃
ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠡᠮ᠎ᠡ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠦᠩᠭᠡ ᠴᠢᠷᠡᠢ ᠪᠠᠷ ᠵᠣᠪᠠᠨ᠎ᠠ᠃

Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал оршвой (1)

XIX зууны нэрт бичгийн хүн, соён гэгээрүүлэгч, тавдугаар ноён хутагт Данзан Равжаагийн     “Цагийн жамыг тодруулагч цаасан шувуу хэмээх сургаал” оршвой.

Гурван эрдэнэд итгэнэ.

Хязгаар газрын нэгэн хүн Төр гэрэлтийн тавдугаар оны барс сарын 18-ны шөнө зүүдэлсэн нь:

Нэгэн хүн цаасан шувуу нисгэж байна. Тэр цагт нэгэн хүмүүн ирээд нисгэгч хүмүүнээс ийн асууруун.

    Энэ шувууг хийхэд хямд буюу хэмээвэл,Хямд гэв.

Бас өөр хийхэд хямд юу буй, хэмээвээс, Муу үйл хямд гэв.

    Ямар юм цөөн буй, хэмээвээс, Өөрийн биеийг үл өмөөрөгч хүмүүн цөөн гэв.

Ямар юм олон буй хэмээвээс, Сэрэмжгүй муу заяатан олон гэв.

    Ямар юм муухай буй, хэмээвээс, Үл мэдэгч муухай гэв.

Юу сайхан буй хэмээвээс, Саруул ухаан сайхан гэв.

    Юу хортой буй хэмээхэд,  Өст сэтгэл хортой гэв.

Юу тустай буй хэмээхэд, Сайхан сэтгэл тустай гэв.

    Юу худал буй хэмээхэд, Энэ нас худал гэв.

Юу үнэн буй хэмээхэд, Гурван эрдэнэ үнэн гэв.

    Юу муу буй хэмээхэд, Хүний ном үгүй нь муу гэв.

Юу сайн гэхэд Чин сэтгэл сайн гэв.

    Энэ цагийн хүний жам ямар гэхэд, Аяа, аяа хуухай энэ цагийн хүний сэтгэлийг санах тутам

    Ертөнц лүгээ нөхцөхийн чагтага тасран зүрх догдлох мэт энэ бүлгээ.

Эрдэнийн сан субашидээс ( 25-28 )

Аугаа хүчин бага боловч ухаан бэлэг сайн болбол

Асар хүчит дайсанд ч үл дийлэгдьюү

Араатны хаан их хүчит цагаан арсланыг

Аргат өчүүхэн туулай хуураад алсан үлгэр мэт.

Үргэлжид хэнтэй ч болов ханилан чадах ба

Үнэхээр эвийг нь олж явбал цэцэн буй за

Өөрийн зохиолдох харъяатантайгаа ханилахын төдий нь

Үзтэл адгуусанд ч болов байдаг бус буюу.

Өөртөө магад ирэх үйл явдлыг

Үйлдээгүй цагаасаа бодож мэдвэл мэргэн буй за.

Үйлдэн дууссан хойно дэмий бодох нь

Үзтэл тэнэг хүний зан гэж мэдтүгэй.

Тэгш шинжлэх хэрэгтэй нарийн нягт утгыг

Тэвдэлгүй мэдэн чадвал мэргэнд тоолно за.

Тэмээ, үхрийн шүдээр хөгшин залууг нь танихад

Тэнэг заримууд мэргэн боловч, эрдэмд үл тоолъюу. 

Монгол Бичгийн цахим сурах бичиг

Монгол теливизээр ерээд оны эхээр нэвтрүүлж байсан
Шаравын Чоймаа багшийн  монгол бичгийн хичээлийн

цувралыг эх нэврүүлгээр нь YouTube ээс үзэх боломжтой болжээ. 

Сайн үйлс дэлгэрэх болтугай. 

Оюун түлхүүр нэрт шастир оршвой (24)

“Оюун түлхүүр” нэрт шастир, Эхийг харьцуулан, кирил үсэгт хөрвүүлж, тайлбар хийсэн: ШУ доктор, профессор Ш.Чоймаа, Хянан нягталсан: Хэлбичгийн ухааны доктор Д.Заяабаатар номоос.

Д.Цэрэнсодном: “Оюун түлхүүр бол бүр XIII зууны үеэс бичгээр уламжлан ирсэн монгол сургаалын зохиолын чухал цоморлиг болно. Уг зохиолын агуулгыг нягтлан үзвээс XIII зууны үеийн монголчуудын төр ёсны зохиолын дурсгал бичиг “Их засаг” хэмээх хууль зүйн бичиг болон эзэн Чингисийн зарлиг сургаал буюу “Чингисийн билиг” зэрэг зохиолын гол гол санааг уламжлан авч улмаар XIV зууны үеэс монгол утга зохиолд нэвтэрч ирсэн “Рашааны дусал”, “Субашида” зэрэг хос ёсны сургаалын нөлөө тусгалаар баяжиж ирсэн байдал ажиглагддаг ”.

Академич Ц.Дамдинсүрэн гуай  “ Энэ зохиол , олонд түгээмэл дэлгэрсэн бөгөөд хувьсгалаас урьдахь үеийн Монголд түшмэл бичээч нарыг хүмүүжүүлэх сургаал болгож байжээ. Олон бичээч нарын гарыг дамжин хуулагдсаар ирсэн тул үүнд завсрын үеийн нөлөө тухайлбал шарын шажины нөлөө баахан халдсан байна” хэмээн өгүүлсэн нь үнэн байдалд нийцэх ажээ.

Академич Ц.Дамдинсүрэн гуай 1959 онд монгол бичгээр хэвлүүлсэн “Монгол уран зохиолын дээж зуун билиг оршвой” хэмээх нэртэй монголын эртний уран зохиолын дээж бичигтээ “Оюун түлхүүр” сургаалыг хэвлэж дэлгэрэнгүй тайлбар судалгаа дагалдуулсан байдаг. Тэрхүү тайлбарт “Оюун түлхүүр болбоос Монголын дотор маш түгээмэл дэлгэрсэн зохиолын нэг болмуй. Гэрээр бичиг сурах багачуудад цагаан толгой заасны дараа “Оюун түлхүүр”-ийг уншуулдаг байлаа. Энэ ном болбоос урьдын цагт зан суртахууны сурах бичгийн чанартай хэрэглэгдэж байсан бүлгээ” хэмээн өгүүлжээ.

Нэгийг үйлдэхдээ нөгөөг давхар боддог, холыг харж, гүнийг сэтгэдэг өвөг дээдэс маань үр хүүхэддээ үсэг бичиг заах, заалгахдаа зүгээр нэг аманд орсон үг, гарт тааралдсан ном зэргээс бичүүлдэггүй байжээ...