Ганц эмгэн

Монгол ардын үлгэр,
Урьд нэгэн ядуу эмгэн баячуудад зарагдаж байжээ. Зуд турхан болж айл амьтан нүүж ганц бие тэр эмгэн нутаг дээрээ хоцорч гэнэ. ...

Хөх толь

Монголын түүхийн Хөх дэвтэр -ийг " köke debter ", " koke debter " гэж бичээд хайх үед нэлээд эх сурвалж олдож байна. "хөх дэвтэр" -ээр бичээд хайх үед зөвхөн “Асрагч нэртийн түүх” зохиол Монголын түүхийн чухал нэгэн сурвалж  нэртэй архивын хуудаснаас олдож байна. 

Таван хөвүүн

Монголын нууц товчооноос (1-р бүлэг)

19. Хаврын нэгэн өдөр хонины хатсан мах чанаж Бэлгүнүтэй, Бүгүнүтэй, Буха хатаги, Бухату салжи, Бодончар мунхаг таван хөвүүндээ идүүлээд тэднийг зэрэгцүүлэн суулгаж, хүн бүрд нэжээд мөс (сум буюу нарийн мод)-ийг хугал гэж өгвөл амархан хугачиж орхив. Бас таван мөсийг нийлүүлж баглаад хугал гэж өгвөл тавуулаа дараалан оролдож хугалж чадсангүй.

22. Бас Алун-гуа, таван хөвүүнээ сургаж өгүүлрүүн: "Та таван хөвүүн, миний нэгэн хэвлээс төрсөн биш үү. Та нар ганц ганцаар салбал нэжээд сум мэт хүнд хялбархан дийлэгдэнэ. Та нар эв эеэ нэгтгэвэл тэр багласан таван сум мэт бэх болж, хэнд ч хялбар дийлэгдэхгүй болно" гэв. Тэгж байтал Алун-гуа эх нь үгүй болов.

19. One day, in the spring ...

(The Secret History of the Mongols (19,22))

Өглөг

Мэдлэгт тус нэмэр, өглөг,

help for reading Mongolian script text,

Хүдий Сэцэний хүйтэн атлаа үнэн үг.

Эрт урьд цагт Хабул гэдэг хаан хамаг Монголыг захирч байжээ. Хабул хаан бол Чингис хааны элэнц өвөг болой. Хабул хаан долоон хүүтэй. Долоон хүү нь дотно эвтэй агсан ажээ. Хабул хааны дараа хамаг Монголыг Амбагай хаан захиржээ. Амбагай хаан арван хүүтэй. Аав нэгтэй арван хүү хоорондоо хонь чоно мэт ажээ. Энэ байдлыг Хүдий Сэцэн мэдээд,

    Амбагай хааны арван хүү анхаарч наашаа сонс !
    Аглаг ууланд авлаж аргал угалз намнадаг та нар
    Аргал угалзны махыг хуваахдаа
    Алалдаан болон хагацдаг та нар
    Хабул хааны долоон хүү халуун зуур эвтэй тул
    Хамгийн хаан болно шүү
    Амбагай хааны арван хүү та нарын ааш зан муу тул
    Албат харц болно шүү !

гэж өөдөөс нь эгцлэн ширтээд үнэнийг өчжээ.

(Чой.Лувсанжав, Тангадын Галсан нарын Монгол бичиг өөрөө сурах номын уншлагын бичвэрээс, help for reading Mongolian script text, Kabul Khan, Ambagai Khan )

Лу. Алтан товч -ид:

Хүдэй сэцэн үгүүлэрүүн: Та Амбагай хааны арван хөвүүн сонс:
     Атриат уулыг авлан та
     Аргал угалзыг алам та
     Аргал угалзын махыг
     Хувилан хуваахаас улам
     Алалдан тэсхийлдэн хагацам та.
     Будант уулыг авлам та Буга согоо алам та
     Бугын махыг
     Хувилан хуваахаас улам
     Бутралдан тэсхилдэн хагацам та.
     Чулуут цөлийг авлам та
     Чихтэй, зээрийг алам та
     Чихтэй зээрийн махыг Хувилан хуваахаас улам
     Цавчилдан гөвшилдөн хагацам та.

Тэр Хабул хааны долоон хөвүүдийн ая явдал нь ийм буюу:
     Хурбихан газрыг авлан тэд
     Хуларайган (хулангийн) янзагыг алам тэд
     Хуларайган янзагын махыг
     Хувилан хувааж авахдаа
     Хуримлалдан тахилдъя хэмээгээд
     Хутагт буянт болтугай хэмээн тэд.
     Гүдэнт уулыг авлам тэд
     Хүдэр гөрөөсийг алам тэд
     Хүдэр гөрөөсний махыг
     Хувилан хувааж авахдаа
     Хүндлэлдэн дайлалдъя хэмээж
     Хүсэх мэт сайхан үгээ үгүүлэлдэм тэд.
...

Бядуу оюутан

Бядуу оюутан нэгэн төрлийн амгаланг олбой.

(хэсэглэн авав)

Баян сайн бүхий цагт нь

Баярлуулахыг хүсэгчид нь бялдууч нохой мөн.

Буурал(доройтол) болохын үед нь

Баас алдтал буруулах нь журамгүй мал мөн.

Баян бүхий цагт өөрийн хувь байтал

Бялдуучлах нь ховдог их гахай мөн.

Буур ч ядрахуйд буруулан дутаагч нь ухаангүй нөхөр

Баян ядуу хоёрыг ялгамжтайгаар нөхөрлөгч нь,

Бач зусар төгөлдөр мунхаг адгуус мөн.

Буурал болон ядрахуйд чинээгээр тэтгэгч нь

Бат журам төгөлдөр сайд мөн.

help for reading Mongolian script text

Өвөл

Өвөл Д.Нацагдорж                     Дөрвөн цаг

Алсын салхи жихүүхэн амьсгалаар тас няс хийхэд Алтан дэлхийн уул тал мөнгөн хуягийг өмсөнө Өвлийн шөнө тэнгэрийн одод оч мэт гялалзахад Уудам талд жинчин хүний дуу тодохон сонсогдоно. Өндөр уулын оройд будан хүдэн зугаацаад Өргөн талын хөндий нүд гялбам мэлцийхэд Бэлчээрт мал соргог үсээ гялалзуулан буцахад Идэр залуу малчин түүнийг хураан исгэрнэ. Өндөр газрын хүйтэн чимүү царцам эрчтэй Монголын залуус нүүрээ цогтой, нүдэндээ галтай Зургаан мичид орой дээр, зулын гэрэл хажууд Хөгшид өвгөд галыг базаан, хуучин үгсийг ярилцана. Өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирал ээлжилж Уул, ус, нар, сар дөрөвтэй нөхөрлөнө Хүн бүр өтгөсийг үдэж нялхсыг угтан баясаж Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй.