Загал буурал

Загал буурал


Чингис хаан авд унадаг загал, буурал хоёр морьтой байснаа 
алдаад эрэлд морджээ. Ингээд одоогийн Дорноговь 
аймгийн Мандах сумын нутагт орших арван найман Богд 
уулын хавь газраар холын бараа харж яваад хоёр 
морио харах гэсэн, нэг уул халхлаад байхаар сэт харваж 
онь гаргасан гэдэг. Богд уулын доод ёроолд дахь дэвсэг 
тал газраар тогтсон овон товон уул толгойг Чингисийн 
онь гаргаж харвахад бутарсан шороо гэж ярьдаг юм. Тэгсэн 
Чингис хааны хоёр морь Богд уулын ард ирж нутагшиж
байсны нь олж аваачаад тэндэх газрыг хоёр морины нэрээр
Загал, Буурал гэж нэрлэх болсон ажээ.


(Монгол ардын аман зохиолын дээж, 1978 он)

Сохор зоосны дууль

СОХОР ЗООСНЫ ДУУЛЬ

Нэгэн баян эзэн байжээ. Ганц хүүтэй, хүү нь ажилгүй, эрхийн тэнэг юмсанж.

Ингээд хүүгээ бага дээр нь засаж авахаар шийдэн өөрийн танил нэгэн баянд

зарцлуулахаар өгч гэнэ. Өгөхдөө нөгөө баян эзэнд:

- За чи миний хүүгээр яг нэг жил ажил хийлгэ. Ажлын хөлсөнд нь сохор зоос

байхад л болно гэж гэнэ.

Нөгөө баян ямар учиртайг нь гайхаад, гайхаад учрыг нь олсонгүй, намайг сонжиж

байж магад гэж бодоод хүүг нь тааваар нь байлган, сайн хувцас, сайн хоолоор хооллосоор

яг нэг жил болоод болзсон газартаа хэлснийх нь дагуу ганц зоостой авчирч өгчээ. Харих

замд нэгэн том мөрөн тааралдав. Мөрний эрэг дээр амарч байхдаа аав нь:

- За миний хүү ажил хийж сурав уу? гэхэд хүү:

- Ажил хийж сурлаа гэж гэнэ. Аав нь ажлын хөлсний ганц зоосыг нь авсанаа

мөрний ус руу шидэж орхив.

Харин хүү гайхсан шинжтэй харсанаа юу ч хэлсэнгүй цааш явжээ.

Аав бас өөр нэгэн эзэнд урьдын адил болзолтойгоор өгсөн боловч нөгөө эзэн ч мөн

л адил эргэлзэж байснаа тааваар нь нэг жил болгоод буцаажээ. Мөн харих замдаа ажлын

хөлс ганц зоосыг нь ус руу шидсэн ч мөн урьдын явдал давтагдаж гэнэ.

Ингээд аав хаширсангүй бас нэгэн баян эзэнд зарцлуулахаар өгчээ. Харин энэ эзэн

урьдын эздийн адил гайхширсан боловч “Энэ ямар нэгэн учиртай байх” гэж бодоод хүүг

нь жирийн нэгэн барлагийн адил ажилд зүтгүүлж өгчээ. Өглөө хар үүрээр хөөн ажилд

гарган, үд дээр аяга 

усанд чанасан тутрага, орой ганц ширхэг эрдэнэ шишээр хооллон,

харанхуй болтол ажилд зүтгүүлэн бүтэн жил талхиж гэнэ. Ингээд болзсон хугацаа болон

аавд нь хүргэж өгөөд ажил сайн хийсэн гээд өөрийн санаснаар ажлын хөлс төлөх гэсэн

боловч аав нь зөвшөөрсөнгүй, тохиролцсоноо л өг гэж гэнэ. Ингээд хоёул буцаж яваад

мөн л мөнөөх мөрний эрэг дээр амрахаар суув. Аав:

- За миний хүү ажил хийж сурав уу? гэхэд хүү:

- За даа, аав минь дөнгөж л ажлын зах, зухтай л болж байна даа гэхэд аав гайхан

ажлын хөлс ганц сохор зоосыг нь аван усруу шидэхээр далайтал хүү учиргүй сандран

эцгийнхээ гарыг барин хорьж:

- Аав минь, энэ хэдийгээр ганц муу сохор зоос төдийхөн боловч миний бүтэн

жилийн ажлын хөлс билээ гээд нүдэнд нь нулимс тунаж ирэхэд сая аав:

- Тийм байна, миний хүү үнэхээр ажил сурчээ. Урд нь хоёр удаа чиний бүтэн

жилийн ажлын хөлс гэгдэж ирсэн зоосыг усруу шидэхэд чи огт тоохгүй байж билээ.

Харин энэ ганц зоосыг чи үнэхээр хөлсөө гойжуулан, хүчээ шавхаж олсон болохоор чи

усруу хийчихвий гэж бачимдан сандарч байгаагаас тодхон байна. Жинхэнэ ажлын хөлс

гэж энэ дээ гэж гэнэ.

Цэцэг таригч өвгөн

“Эрт эдүгээхийн гайхамшигт сайхан үзэгдэл” Судраас

                    Цэцэг таригч өвгөн үдэш

                    цэцгийн дагинатай учирвай

          ...

          Хөөрхий цэцэг хүнээс юуны өөр

          Хөлдүү газраа гэсэхүй цагт үндэс нь хүмүүжмүй.

          Хөгжиж ургасан цагт хөх навч нь дэлгэрмүй.

          Хүлцэнгүйгээр хөтөр салхины аюулыг дагамуй за.

          Хөх огторгуйн хурын рашаанаар амьдармуй.

          Хүчин төгөлдөр нарны дулаанд шүтмүй.

          Хүсэлд эзэн нь цэцэглэхүйг эрэн санахуйд

          Хөөрхий цэцэг аягаа дэлгэн сайхан нээмүй.

          Хүний жаргал нэгэн жилийн дөрвөн улирлыг ээлжлэн цэнгэлдмүй.

          Хөөрхий цэцэг гагцхүү зуны цагт шүтэж хөгжмүй.

          Хүний гар гэмтвээс засуулж болмуй за.

          Хөөрхий цэцэг мөчрөөс нь бас салгаваас

          Хүсэлд минь дотор огоот үл түвдмүй.

          ...

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (4)

Өмнөх хуудас

          14."Зандан мод хэдий сайхан үнэртэй боловч, хорт могой
          ороовоос хэрэглэж үл болмуй. Эрдэмтэн мэргэд хэдий их  

Номын 28-р хуудас

          тустай боловч, муу нөхөртэй нөхөрлөвөөс хэрэглэж үл болмуй."
          хэмээжээ. Тиймийн тул, уруу татагч муу нөхдийг хорт
          идээ мэт нэн үтэр тэвчвээс зохимуй.

          15."Зусарч нохой хээнцэр хүмүүст янаглан шарвалзмуй. Тэнэг
          эх гоо хүүхдээ үлэмжхэн асармуй. Бялдууч хүн ихэс
          лүгээ найрамдаж доордосыг дарламуй. Шударга мэргэд ядуу буурайгаа
          үлэмжхэн тэтгэмүй." хэмээжээ.  Тиймийн тул, өнгөч
          бялдууч занг жигшин тэвчиж ядуу буурайгаа идэвхийлэн
          асарваас зохимуй.

          16."Архи амтлаг боловч уугчдыг бүрэлгэх хүчин буй.
          Өнгө бахтай боловч шунагчдыг сөнөөх хүчин буй. Наадам
          зугаатай боловч хөрөнгийг сүйтгэх хүчин буй. Эрдэм бэрх боловч
          сурагчдыг тэтгэх хүчин буй." хэмээжээ. Тиймийн тул, архи
          өнгө наадамд нэн шунах сэтгэлийг тэвчиж ямагт эрдэмд
          хичээвээс зохимуй.             хэмээсэн үүнийг Бүгд Найрамдах
          Монгол Ард Улсын Судар Бичгийн Хүрээлэнгийн төвд үсгийн
          орчуулагч ба, оюутны сургуулийн монгол бичиг сургагчийн
          хүнд нэрийг хүлээсэн, Богд хан уулын аймгийн
          Булган хан уулын хошууны Шагж хэмээх бээр өөрийн
          зохиосон эрдэнийн сангийн түлхүүр хэмээх үсгийн гүйцэтгэл
          болгож бичвэй.

(Үүнийг монгол улсын арван долдугаар оны

зургаан сард Улаанбаатар хотноо

нэгэн мянган хувь хэвлэн гаргажээ.)

Билгийн нүд тань тэгширч,

бичгийн үйлс тань дэлгэрэг.

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (3)

 

Өмнөх хуудас
Номын 27-р хуудас

          9."Могой, өтөг(баавгай) тэргүүтнийг хэн ч үзвээс эмээмүй. Энэрэлт
          мэргэдийг хэн ч үзвээс баясан дуршмуй." хэмээжээ. Тиймийн
          тул хорт муу сэтгэлийг тэвчиж туст сэтгэлийг эрхэмлэвээс
          зохимуй.

          10.Гал хэдий их тустай боловч догшин салхин лугаа нөхцвөөс
          хөрөнгийг сүйтгэмүй. Эрдэмтэн хэдий их тустай боловч нэн
          шунахай лугаа нөхцвөөс улсыг доройтуулмуй." хэмээжээ.
          Тиймийн тул ховдог шунахай сэтгэлийг насад цээрлэвээс
          зохимуй.

          11."Зуудаг нохой эзэндээ тустай боловч бусдыг хорлохуй
          нь үнэхээр бэрх. Зусарч хүн ихэст тустай боловч доордосыг
          хөнөөхүй нь үнэхээр бэрх" хэмээжээ. Тиймийн тул
          ураг садан ба, нэг аймагтан хийгээд, баяд ихэсийг дотнолон
          бусдыг хөнгөтгөх сэтгэлийг яаран тэвчиж, тэгш сэтгэлийг
          эрхэмлэвээс зохимуй.

          12."Зарц хүн малын сайныг тэжээж мууг орхивоос эрхгүй
          хөөгдмүй. Албаны хүн ардын заримыг тэтгэж, заримыг
          доромжилбоос эрхгүй жигшигдмүй." хэмээжээ. Тиймийн тул,
          ялангуяа улсын сангийн цалинг хэрэглэж бүхүй цагт тал
          нүүр харах сэтгэлийг нэн жигшиж тэвчвээс зохимуй.

          13."Өөрөө өмдгүй бөгөөтөл бусдын өвдөгийн цоорхойг
          элэглэвээс инээдтэй. Өөрөө их гэмт бөгөөтөл бусдын
          өчүүхэн гэмийг ухчлаваас(ухчлах-бусдын өө сэвийг эрэлхийлэх)
          инээдтэй." хэмээжээ. Тиймийн тул, анхан өөрийн гэмийг
          сайтар шүүмжлэн цэвэрлэсний хойно бусдын гэмийг шүүмжилбээс
          зохимуй.

          14."Зандан мод хэдий сайхан үнэртэй боловч, хорт могой
          ороовоос хэрэглэж үл болмуй. Эрдэмтэн мэргэд хэдий их
          ...

Үргэлжлэл бий

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (2)

Өмнөх хуудас

           3."Хоёр замын уулзвар дээр баруун замд дээрэмчин буй.

Номын 26-р хуудас

          Зүүн замд аюулгүй хэмээн бичиг агснаа(байсанд)
          бичиг үл мэдэх нэгэн хүн түүнийг нүдээр үзэвч, үл мэдэхүйн
          эрхээр баруун замаар явж хамаг эд юүгээн дээрэмчинд
          булаагдав" хэмээмүй. Тиймийн тул бичгийг хэрхэвч сурваас
          зохимуй.

          4."Хураасан эдийг хулгайд алдаж болмуй. Сурсан эрдмийг
          хулгайд үл алдмуй." хэмээжээ. Тиймийн тул
          хулгайн аюул ирж болох эдийг ирэхүйн чөлөөнөөс хасаж,
          хулгайн аюул үл ирэх эрдэмд хичээвээс зохимуй.

          5."Илжирхий идээнд ялаа, батгана цугларахаас бус гоорхог
          амьтан үл тоомуй. Түүнчлэн мунхаг хүнд
          тэнэг хүн цугларахаас бус эрдэмтэн үл тоомуй."
          хэмээжээ. Тиймийн тул, эрдэм сурч ямагт эрдэмтэн лүгээ
          нөхөрлөн жаргаваас зохимуй.

          6."Илжигний чихэнд ус ба тос алиныг агуулбаас ялгал
          үгүй сэгсэрмүй. Түүнчлэн мунхаг хүнд туст, хорт
          алиныг өгүүлэвч ялгал үгүй орхимуй." хэмээжээ. Тиймийн тул,
          туст хортыг сайтар ялгахуйн оньст арга болох эрдэмд
          чармайн зүтгэвээс зохимуй.

          7."Ой шугуйн дотор ямар мэт хашхиравч дуурайн
          шуугилдахаас бус үл дуурайх зүйл огт үгүй. Түүнчлэн
          тэнэгүүдийн дотор эрдэмт хүн туст, гэмт алиныг сургавч
          зөвшөөрөхгүй зүйл огт үгүй." хэмээжээ. Тиймийн
          тул эрдмийг сурч, үгийн утга чанарыг сайтар таньваас
          зохимуй.

          8."Чихэр, бурам амтлаг боловч хог буртаг лугаа хольцолдвоос хэн
          хэрэглэмүй. Эрдэм соёл тустай боловч хэдэр догшин лугаа хольцолдвоос
          хэн хэрэглэмүй." хэмээжээ. Тиймийн тул эрдмийг сурагчид хэдэр
          догшин занг шамдан тэвчиж, эелдэг занг эрхэмлэвээс зохимуй.

 Үргэлжлэл бий

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (1)

               Эрдэнэ мэт үсгийг хялбар  
          эвлүүлж чимэг болгон хэрэглүүлэх
          амар хөтөлбөр хэмээх оршив.

          ο "Нэрсийг холбож (үг болгон) үг болгохуй нь: Наран ургаваас ертөнц
          гиймүй. Эрдэм сурваас хүмүүс гэгээрмүй. Наран сөнөвөөс(шингэвээс) харанхуй
          болмуй. Хичээл сөнөвөөс тэнэг болмуй. Хатуужиж ирвээс баян
          болмуй. Хичээж шамдваас эрдмийг сурмуй. Дуслыг хурааваас сав
          дүүрмүй. Сурсныг хурааваас мэргэн болмуй. Алтыг
          нууваас улам гялалзмуй. Хичээлийг эрхэмлэвээс улам мэргэшмүй.
          Нүүрсийг нууваас улам харламуй. Залхууг эрхэмлэвээс улам
          мунхармуй. Эдийг эдлэвээс барагддаг. Эрдмийг эдлэвээс хөгждөг.
          Баялаг хүмүүсийг тэнэгүүд хүндэлмүй. Эрдэмт хүмүүсийг мэргэд хүндэлмүй.
          Мунхаг болбоос насад зовмуй. Эрдэмтэн болбоос насад
          жаргамуй. Эрхтэн доройтвоос нөхөд гээмүй. Эрдэмтэй болбоос үл
          ганцаардмуй." хэмээх мэт амуй. Үлгэр утгыг барилдуулахуй нь:

          1."Бичиг үл мэдэх нэгэн хүн өөрийг ал хэмээсэн бичгийг
          бусад нэгэнд өөрөө хүргэж алагдвай." хэмээмүй.  

          2."Эцэг эх ба багш нар нь бичгийн эрдмийг сургахуйг хичээвч,
          бичгийн тус нь маш хол тул хожмын өөхнөөс
          эдүгээгийн уушги тустай хэмээж эс сураад, худалдаа гүйлгээ
          зэрэгт шамдсан нэгэн хүн хожим хөл нь хугаран машид
          доройтсон нэгэн цагт өөр нэгэн хүн  "Эдүгээ надад
          бичүүлэх онц хэрэгтэй бичиг олон аху(байх) тул тэдгээрийг
          бичиж өгвөөс насад хэрэглэх хөрөнгө таслан өгмүй" хэмээсэнд
          тэр бээр "Аяа би гагцхүү хөл үгүй болов хэмээсэн билээ.
          Хэдийнээ гаргүй ч болсон аж. Халаг хуухай" хэмээн гаслан
          сууж гашуун зовлонг ихэд амсвай." хэмээмүй.

          3."Хоёр замын уулзвар дээр баруун замд дээрэмчин буй.


          ...

          Үргэлжлэл байгаа.

Ш.Чоймаа багшийн гар бичмэл, үүнийг багшийн  
"Монгол бичиг" номын 25-р хуудаснаас оруулав.
Эх номын холбоос хуудсанд байна.