Монгол бичиг, Босоо бичиг шүлгүүдээс

Д.Нацагдорж "Монголын түүх" өгүүллийн төгсгөлийн шүлэг (1)

《ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠲᠡᠦᠬᠡ》 ᠥᠭᠦᠯᠡᠯ ᠦᠨ ᠲᠡᠭᠦᠰᠭᠡᠯ ᠦᠨ ᠰᠢᠯᠦᠭ ᠃
     ᠮᠠᠨ ᠤ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠯᠤᠰ ᠂ ᠮᠠᠰᠢ ᠡᠷᠳᠡᠨ ᠦ ᠤᠯᠤᠰ ᠡ ᠂
     ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠢᠷᠠᠭᠤ ᠲᠡᠦᠬᠡ ᠂ ᠮᠠᠭᠠᠳ ᠶᠡᠬᠡ ᠭᠡᠷᠡᠯ ᠲᠡᠢ ᠂
     ᠭᠡᠭᠡᠨ ᠨᠠᠷᠠᠨ ᠮᠠᠨᠳᠤᠭᠰᠠᠭᠠᠷ ᠂ ᠬᠠᠩᠭᠠᠢ ᠭᠣᠪᠢ ᠶᠢ ᠭᠡᠢᠢᠭᠦᠯᠦᠭᠰᠡᠨ ᠂
     ᠬᠡᠳᠦᠨ ᠮᠢᠩᠭᠠᠨ ᠵᠢᠯ ᠡᠴᠡ ᠪᠢᠳᠡ ᠡᠨᠳᠡ ᠣᠷᠣᠰᠢᠭᠰᠠᠭᠠᠷ ᠃
ᠬᠡᠳᠦᠢᠢᠨᠡᠢ ᠪᠠᠯᠠᠷ ᠴᠠᠭ ᠂ ᠲᠠᠪᠤᠨ ᠮᠢᠩᠭᠠᠨ ᠵᠢᠯ ᠤᠨ ᠡᠮᠦᠨ᠌ ‍ᠠ᠋ ᠂
ᠬᠣᠢᠢᠲᠤ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠣᠷᠣᠰᠢᠵᠤ ᠂ ᠬᠣᠯᠠ ᠣᠢᠢᠷ ‍ᠠ᠋ ᠶᠢ ᠬᠣᠪᠢᠰᠠᠬᠠᠭᠰᠠᠨ
ᠾᠢᠦ᠋ᠩᠨᠦ ᠶᠢᠨ ᠦᠢ ‍ᠡ᠋ ᠬᠥᠷᠦᠭᠡᠳ ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠢ ᠮᠠᠨᠳᠤᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ
ᠬᠢᠩᠭᠠᠨ ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠶᠢᠨ ᠲᠡᠨᠳᠡ ᠡᠴᠡ ᠂ ᠲᠩᠷᠢ ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠶᠢ ᠲᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠃
     ᠡᠨᠡ ᠬᠦ ᠾᠢᠦ᠋ᠩᠨᠦ ᠶᠢᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠂ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠮᠢᠩᠭᠠᠨ ᠶᠢᠨ ᠤᠨ ᠲᠡᠷᠲᠡᠭᠡ᠂
     ᠡᠮᠦᠨ᠌ ‍ᠡ᠋ ᠨᠠᠩᠬᠢᠶᠠᠳ ᠢ ᠰᠦᠷᠳᠡᠭᠦᠯᠵᠦ ᠂ ᠤᠷᠲᠤ ᠬᠡᠷᠡᠮ ᠢ  ᠴᠣᠭᠴᠠᠯᠠᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ᠂
     ᠷᠣᠮ ᠤᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠢ ᠬᠦᠷᠴᠦ ᠂ ᠧᠦ᠋ᠷᠣᠫᠠ ᠳ᠋ᠠᠬᠢᠨ ᠢ ᠰᠠᠨᠳᠤᠷᠤᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠂
     ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠳᠤᠷᠰᠠᠭᠯᠲᠤ ᠵᠦᠢᠯ ᠶᠢᠡᠨ ᠂ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠣᠷᠤᠨ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠬᠣᠴᠣᠷᠤᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠂
ᠰᠢᠶᠠᠩᠪᠢ ᠲᠣᠪᠠ ᠶᠢᠨ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠂ᠱᠠᠰᠳᠠᠷ ᠲᠡᠦᠬᠡ ᠶᠢ ᠵᠠᠯᠭᠠᠮᠵᠯᠠᠭᠰᠠᠨ᠂
ᠲᠦᠷᠦᠭ ᠣᠢᠢᠭᠤᠷ ᠲᠠᠢ ᠨᠡᠢᠢᠯᠡᠵᠦ᠂ᠲᠥᠷᠦᠯᠬᠢ ᠣᠷᠤᠨ ᠶᠢᠠᠨ ᠰᠠᠬᠢᠭᠰᠠᠨ᠂
ᠬᠠᠷᠢ ᠬᠢᠵᠠᠭᠠᠷ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠲᠤ ᠂ ᠬᠢᠲᠠᠨ ᠤᠯᠤᠰ ᠢ ᠪᠠᠢᠢᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ᠂
ᠭᠠᠳᠠᠭᠠᠲᠤᠶᠢᠨ ᠳᠠᠢᠢᠰᠤᠨ ᠠᠯᠢᠨ ᠳᠤ ᠂ ᠬᠡᠵᠢᠶᠳᠠ ᠡᠷᠡᠯᠬᠡᠭ ᠶᠠᠪᠤᠭᠰᠠᠨ ᠃

Д.Нацагдорж
"Монголын түүх" өгүүллийн төгсгөлийн шүлэг

Манай Монгол улс, маш эртний улс аа,
Монголын яруу түүх, магад их гэрэлтэй,
Гэгээн наран мандсаар, хангай говийг гийгүүлсэн,
Хэдэн мянган жилээс бид энд оршсоор.

Хэдийнээ балар цаг, таван мянган жилийн өмнө,
Хойт газар оршиж, хол ойрыг хувьсгасан
Хүннүгийн үе хүрээд, хүчирхэг улсыг мандуулсан,
Хянган уулын тэндээс, тэнгэр уулыг тулсан.

Энэхүү Хүннүгийн улс, хоёр мянган жилийн тэртээ,
Өмнө Нангиадыг сүрдүүлж, урт цагаан хэрмийг цогцлуулсан,
Ромын улсыг хүрч, Европ дахиныг сандруулсан,
Өөрийн дурсгалт зүйлээ, монгол орондоо хоцроосон,

Сяньби Тобагийн монгол, шастир түүхийг залгамжилсан,
Түрэг Уйгуртай нийлж, төрөлх орноо сахисан,
Харь хязгаар газарт, Хятан улсыг байгуулсан,
Гадаадын дайсан алинд, хэзээд эрэлхэг явсан.

Төр хэмээх үгийн учир

 ᠲᠥᠷᠦ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠤᠴᠢᠷ ᠃

ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ ᠨᠢ ᠤᠭ ᠭᠠᠷᠤᠯ ᠶᠢᠠᠷ ᠶᠢᠠᠨ ᠠᠯᠲᠠᠢ ᠢᠵᠠᠭᠤᠷ ᠤᠨ ᠬᠡᠯᠡ ᠳᠦ ᠪᠠᠭᠲᠠᠳᠠᠭ᠃ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ᠂ ᠲᠦᠷᠦᠭ᠂ ᠮᠠᠨᠵᠤ ᠲᠦᠩᠭᠦᠰ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠬᠡᠯᠡ ᠨᠦᠭᠦᠳ ᠡᠷᠳᠡ ᠴᠠᠭ ᠲᠤ ᠨᠢᠭᠡ ᠬᠡᠯᠡ ᠪᠠᠢᠢᠭᠰᠠᠨ ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠦᠵᠡᠵᠦ᠂ ᠨᠡᠢᠢᠲᠡ ᠳᠦ ᠨᠢ 《ᠠᠯᠲᠠᠢ ᠢᠵᠠᠭᠤᠷ ᠤᠨ ᠬᠡᠯᠡ》 ᠭᠡᠵᠦ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠳᠡᠭ ᠪᠤᠢ᠃ ᠲᠥᠷᠦ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠡᠷᠲᠡᠨ ᠦ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠲᠦᠷᠦᠭ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠳᠦ 《 ᠲᠥᠷᠦ》(төрү) ᠂ ᠮᠠᠨᠵᠤ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠳᠤ 《ᠳᠥᠷᠥ》(доро) ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠪᠦᠭᠡᠳ ᠣᠳᠬ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠲᠥᠷᠦ ᠶᠣᠰᠤ ᠪᠣᠯᠠᠢ᠃
1717 ᠣᠨ ᠳᠤ ᠪᠠᠷᠯᠠᠭᠰᠠᠨ 《ᠬᠣᠷᠢᠨ ᠨᠢᠭᠡᠲᠦ》 ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠦ ᠲᠠᠢᠢᠯᠪᠤᠷᠢ ᠲᠣᠯᠢ ᠳᠤ ᠲᠥᠷᠦ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠲᠠᠢᠢᠯᠬᠤ ᠳᠠᠭᠠᠨ 《ᠬᠡᠪ ᠬᠡᠮᠵᠢᠶᠡᠰᠦ᠂ ᠶᠣᠰᠤᠯᠤᠯ ᠬᠠᠦᠯᠢ ᠶᠢ ᠲᠥᠷᠦ ᠪᠤᠶᠤ ᠶᠣᠰᠤᠨ ᠬᠡᠮᠡᠨ᠎ᠡ》 ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ ᠪᠦᠭᠡᠳ 《 ᠶᠣᠰᠤ ᠶᠣᠮᠪᠤᠭᠤᠷ᠂ ᠲᠦᠷᠦ ᠲᠥᠮᠪᠦᠭᠡᠷ》 ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠵᠦᠢᠷᠯᠡᠨ ᠬᠣᠷᠰᠢᠨ ᠬᠡᠯᠡᠳᠡᠭ ᠪᠢᠯᠡ᠃
ᠣᠷᠴᠢᠨ ᠴᠠᠭ ᠤᠨ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡᠨ ᠳᠦ ᠡᠷᠳᠡᠨ ᠦ 《ᠶᠣᠰᠤᠨ》 ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠣᠳᠬ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠪᠦᠳᠡᠭᠢ ᠪᠣᠯᠵᠤ ᠂ ᠭᠣᠣᠯ ᠲᠥᠯᠦᠪ ᠤᠯᠤᠰ ᠭᠦᠷᠦᠨ ᠦ ᠳᠡᠭᠡᠳᠦ ᠡᠷᠬᠡ ᠮᠡᠳᠡᠯ ᠢ ᠪᠠᠷᠢᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤ ᠂ ᠤᠯᠤᠰ ᠢ ᠵᠠᠰᠠᠭᠯᠠᠬᠤ ᠲᠣᠭᠲᠠᠯᠴᠠᠭ᠎ᠠ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠶᠢ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠵᠡᠢ ᠃

Монгол хэл нь уг гарлаараа Алтай язгуурын хэлэнд багтдаг. Монгол, түрэг, манж түнгүс зэрэг хэлнүүд эрт цагт нэг хэл байсан хэмээн үзэж, нийтэд нь "Алтай язгуурын хэл" гэж нэрлэдэг буй. Төр хэмээх үг эртний монгол түрэг хэлэнд "төрү" манж хэлэнд "доро" гэдэг бөгөөд утга нь төр ёс болой.
1717 онд барласан " хорин нэгт" хэмээн монгол хэлний тайлбар тольд төр хэмээх үгийг тайлахдаа "хэв хэмжээс, ёслол хуулийг төр буюу ёс хэмээнэ" гэсэн байдаг бөгөөд "ёс ёмбогор, төр төмбөгөр" хэмээн зүйрлэн хоршин хэлдэг билээ.
Орчин цагийн монгол хэлэнд эртний "ёсон" хэмээх утга нь бүдэг болж, гол төлөв улс гүрний дээд эрх мэдлийг барих ёс, улсыг засаглах тогтолцоо зэргийг нэрлэх болжээ.

Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос,

Анд барилдах ёслол (3)

ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠣᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤᠯᠠᠯ(3)
ᠢᠢᠮᠤ ᠶᠤᠰᠤᠯᠠᠯ ᠬᠢᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠳᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠠᠪᠤ ᠡᠵᠢ ᠨᠠᠷ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠣᠴᠢᠵᠤ᠂ ᠮᠥᠷᠭᠦᠨ ᠵᠣᠯᠭᠠᠵᠤ ᠂ ᠬᠠᠳᠠᠭ ᠲᠡᠷᠢᠭᠦᠲᠡᠨ ᠪᠡᠯᠭᠡ ᠪᠠᠷᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠡᠨᠡ ᠨᠢ ᠲᠠ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠢ ᠪᠢ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠡᠬᠡ ᠮᠡᠲᠦ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡᠨ᠎ᠡ ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠶᠢᠡᠨ ᠢᠯᠡᠳᠬᠡᠬᠦ ᠶᠢᠨ ᠬᠠᠮᠳᠠ᠂ ᠲᠠ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠴᠦ ᠨᠠᠮᠠᠢᠢ ᠥᠷ᠎ᠡ ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ ᠰᠢᠭ᠋ ᠶᠢᠡᠷ ᠡᠨᠡᠷᠢᠵᠦ ᠬᠠᠢᠢᠷᠠᠯᠠᠲᠤᠭᠠᠢ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠤᠢ ᠬᠡᠷᠡᠭ ᠶᠤᠮ᠃ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠣᠯᠣᠭᠴᠢᠳ ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠲᠤᠷᠰᠢ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠮᠡᠲᠦ ᠬᠠᠨᠳᠤᠬᠤ ᠲᠡᠳᠦᠢ ᠦᠭᠡᠢ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠠᠪᠤ ᠡᠵᠢ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠶᠢ ᠴᠦ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠲᠥᠷᠦᠭᠰᠡᠨ ᠲᠥᠷᠦᠯ ᠮᠡᠲᠤ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠭᠡᠨ ᠡᠷᠬᠢᠮᠯᠡᠵᠦ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠭ ᠤᠴᠢᠷ ᠲᠠᠢ ᠠᠵᠡᠢ᠃

Ийм ёслол хийсний дараа аав ээж нартаа харилцан очиж, мөргөн золгож, хадаг тэргүүтэн бэлэг барьдаг. Энэ нь та хоёрыг би өөрийн эцэг эх мэт хүндэлнэ гэдгээ илтгэхийн хамт, та бүхэн ч намайг хүүхэд шигээ энэрч хайрлатугай гэж буй хэрэг юм.
Анд бологчид насан турш бие биедээ ах дүү мэт хандах төдийгүй андын аав ээж ах дүүг ч өөрийн төрсөн төрөл мэт хүндэтгэн эрхэмлэж явдаг учиртай ажээ.

Анд барилдах ёслол (2)

ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠣᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤᠯᠠᠯ(2)

ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠲᠤ ᠠᠰᠬᠠᠬᠤ ᠨᠢ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠦᠭᠡ ᠪᠠ ᠬᠡᠯᠡᠵᠦ ᠭᠠᠷᠭᠠᠯ᠎ᠠ᠂ ᠠᠰᠬᠠᠭᠰᠠᠨ ᠰᠦᠨ ᠴᠡᠭᠡ ᠶᠢ ᠡᠷᠭᠢᠭᠦᠯᠵᠦ ᠠᠪᠴᠤ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠲᠡᠢ ᠠᠳᠠᠯᠢ ᠪᠢᠳᠡ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭ ᠶᠢᠠᠨ ᠦᠯᠦ ᠪᠤᠴᠠᠭᠠᠨ᠎ᠠ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ᠃ ᠡᠷᠳᠡᠨ ᠦ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯᠴᠤᠳ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠰᠦᠨᠡᠰᠦ ᠴᠢᠰᠤᠨ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠣᠷᠤᠰᠢᠵᠤ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠵᠡᠳᠡᠭ ᠤᠵᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠠᠮᠢ ᠰᠦᠨᠡᠰᠤ ᠪᠡᠷ ᠶᠢᠡᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭᠯᠠᠵᠤ ᠪᠠᠢᠢᠭ᠎ᠠ ᠬᠡᠷᠡᠭ ᠪᠦᠭᠡᠳ ᠦᠬᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠪᠡᠷ ᠲᠦ ᠳᠤᠰᠤᠭᠠᠳᠠᠭ ᠨᠢ ᠨᠢᠭᠡ ᠲᠣᠯᠤᠭᠠᠢ ᠲᠤ ᠦᠷᠭᠦᠯᠵᠢ ᠬᠠᠮᠳᠤ ᠪᠠᠢᠢᠬᠤ ᠬᠣᠣᠰ ᠡᠪᠡᠷ ᠮᠡᠲᠦ ᠰᠠᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠨᠥᠬᠦᠷᠯᠡᠨ᠎ᠡ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ᠃ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭ ᠲᠠᠯᠪᠢᠯᠴᠠᠭᠰᠠᠨ᠎ᠤ ᠳᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠳᠡᠪᠡᠯ᠂ ᠪᠦᠰᠡ᠂ ᠮᠣᠷᠢ ᠪᠡᠯᠡᠭᠯᠡᠵᠤ᠂ ᠮᠥᠨ ᠲᠡᠷᠡ ᠳᠣᠣᠷ᠎ᠠ᠎ᠪᠠᠨ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠶᠢᠠᠨ ᠳᠡᠪᠡᠯ ᠢ ᠡᠮᠦᠰᠦᠨ᠂ ᠪᠦᠰᠡ ᠶᠢ ᠪᠦᠰᠡᠯᠡᠨ᠂ ᠮᠣᠷᠢ ᠶᠢ ᠤᠨᠤᠵᠤ᠂ ᠬᠣᠲᠠ ᠬᠦᠷᠢᠶ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠨᠠᠷᠠ ᠵᠥᠪ ᠭᠤᠷᠪᠠ ᠲᠣᠭᠣᠷᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠳᠡᠪᠡᠯ ᠪᠣᠯ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠳᠦᠷᠢ ᠲᠥᠷᠬᠦ ᠶᠢ ᠢᠯᠡᠳᠬᠡᠳᠡᠭ᠂ ᠪᠦᠰᠡ ᠪᠣᠯ ᠰᠦᠯᠳᠡ ᠬᠡᠢᠢᠮᠦᠷᠢ ᠨᠢ ᠪᠣᠯᠳᠠᠭ᠂ ᠮᠣᠷᠢ ᠪᠣᠯ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠲᠣᠲᠤᠨᠢ ᠬᠠᠨᠢ ᠨᠥᠬᠦᠷᠤᠴᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠲᠡᠷᠡ ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠶᠢ ᠰᠣᠯᠢᠯᠴᠠᠨ᠂ ᠠᠮᠢ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠨᠢᠭᠡ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠪᠠᠨ ᠢᠯᠡᠷᠬᠡᠢᠢᠯᠡᠵᠦ ᠪᠠᠢᠢᠭ᠎ᠠ ᠵᠦᠢᠯ ᠶᠤᠮ᠃

Газарт асгах нь андын үгээ хэлж гаргалаа, асгасан сүү цэгээг эргүүлж авч болохгүйтэй адил бид тангарагаа үл буцаана гэсэн утгатай. Эртний монголчууд хүний сүнс цусандаа оршиж байдаг гэж үздэг учраас амь сүнсээрээ тангараглаж байгаа хэрэг бөгөөд үхрийн эвэрт дусаадаг нь нэг толгойд үргэлж хамт байх хос эвэр мэт салахгүй нөхөрлөнө гэсэн утгатай.

Андын тангараг тавилцсаны дараа харилцан дээл, бүс, морь бэлэглэж, мөн тэр дороо андынхаа дээлийг өмсөн, бүсийг бүслэн, морийг нь унаж, хот хүрээгээ нар зөв гурав тойрдог. Дээл бол хүний дүр төрхийг илтгэдэг, бүс бол сүлд хийморь нь болдог, морь бол хүний дотно хань нөхөр учраас тэр бүгдийгээ солилцон, амь бие нэг болохоо илэрхийлж байгаа зүйл юм.

Анд барилдах ёслол (1)

Гол төлөв гэрийн эзэн эрчүүд анд бололцдог бөгөөд мөн заримдаа эмэгтэйчүүд ч анд барилддаг байжээ. Анд барилдах ёс төрийн гол агуулга нь мөнх хөх тэнгэр буюу бурхан шүтээндээ хандан андгайлан тангараглаж, "хэрвээ бидний нэг нь андын ёсоо гээж, буруу сэтгэл өвөрлөвөл тэнгэр бурхан та шийтгэтүгэй" гэсэн утгатай үгийг нэгэн дуугаар хэлж ам алддаг. Зөвхөн үг хэлээр бус бодтой зүйлээр бэлгэдэл болгодог байжээ. Тухайлбал, "хундагатай дарсанд алт хийн хуваан уух", "алтан аяганд сүү айраг хийж, хуваан уух буюу газар асгах", "үхрийн эвэрт хоёр биеийн цус дусаах" гэх мэт ёс буй. Алтыг хэрэглэх нь бидний хэлсэн тангаргийн үг алт мэт үл хувирна гэсэн утгатай. Сүү айраг хэрэглэх нь бидний сэтгэл сүү шиг цагаан ариун гэсэн үг. ...

ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠣᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤᠯᠠᠯ(1)
ᠭᠣᠣᠯ ᠲᠥᠯᠦᠪ ᠭᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠵᠡᠨ ᠡᠷᠡᠴᠦᠳ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠣᠯᠤᠯᠴᠠᠳᠠᠭ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠡᠮᠩᠳᠡᠢᠢᠴᠦᠳ ᠴᠦ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠤᠳᠠᠭ ᠪᠠᠢᠢᠵᠡᠢ᠃ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠤᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤ ᠲᠦᠷᠦ ᠶᠢᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠠᠭᠤᠯᠭ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠮᠦᠩᠬᠡ ᠬᠥᠬᠡ ᠲᠩᠷᠢ ᠪᠤᠶᠤ ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠰᠢᠲᠤᠬᠡᠨ ᠳᠡᠬᠡᠨ ᠬᠠᠨᠳᠤᠨ ᠠᠨᠳᠠᠭᠠᠢᠢᠯᠠᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭᠯᠠᠵᠤ᠂《ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠪᠢᠳᠡᠨ ᠦ ᠨᠢᠭᠡ ᠨᠢ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠶᠣᠰᠤ ᠪᠠᠨ ᠭᠡᠭᠡᠵᠦ᠂ ᠪᠤᠷᠤᠭᠤ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠡᠪᠦᠷᠯᠡᠪᠡᠯ ᠲᠩᠷᠢ ᠪᠤᠷᠬᠠᠨ ᠲᠠ ᠰᠢᠢᠳᠭᠡᠲᠦᠭᠡᠢ》ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠦᠭᠡ ᠶᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠳᠠᠭᠤ ᠪᠠᠷ ᠬᠡᠯᠡᠵᠦ ᠠᠮᠠ ᠠᠯᠳᠠᠳᠠᠭ᠃ ᠵᠥᠪᠬᠡᠨ ᠦᠭᠡ ᠬᠡᠯᠡ ᠪᠡᠷ ᠪᠤᠰᠤ ᠪᠣᠳᠠᠲᠠᠢ ᠵᠦᠢᠯ ᠶᠢᠡᠷ ᠪᠡᠯᠭᠡᠳᠡᠯ ᠪᠣᠯᠭᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠢᠢᠵᠠᠢ᠃ ᠲᠤᠬᠠᠢᠢᠯᠪᠠᠯ᠂ 《 ᠬᠤᠨᠳᠠᠭ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠳᠠᠷᠠᠰᠤᠨ ᠳᠤ ᠠᠯᠳᠠ ᠬᠢᠨ ᠬᠤᠪᠢᠶᠠᠨ ᠤᠤᠭᠤᠬᠤ》᠂ 《ᠠᠯᠲᠠᠨ ᠠᠶᠠᠭᠠᠨ ᠳᠤ ᠰᠦᠨ ᠠᠢᠢᠷᠠᠭ ᠬᠢᠵᠦ᠂ ᠬᠤᠪᠢᠶᠠᠨ ᠤᠤᠭᠤᠬᠤ ᠪᠤᠶᠤ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠠᠰᠠᠭᠬᠤ》᠂ 《ᠦᠬᠡᠷ ᠦᠨ ᠡᠪᠡᠷ ᠲᠦ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠶᠢᠨ ᠴᠢᠰᠤ ᠳᠤᠳᠤᠭᠠᠬᠤ》 ᠭᠡᠬᠦ ᠮᠡᠲᠦ ᠶᠣᠰᠤ ᠪᠤᠢ᠃ ᠠᠯᠳᠠ ᠶᠢ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠬᠦ ᠨᠢ ᠪᠢᠳᠡᠨ ᠦ ᠬᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭ ᠤᠨ ᠦᠭᠡ ᠠᠯᠲᠠ ᠮᠡᠲᠦ ᠦᠯᠦ ᠬᠤᠪᠢᠷᠠᠨ᠎ᠠ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ᠃ ᠰᠦᠨ ᠠᠢᠢᠷᠠᠭ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠬᠦ ᠨᠢ ᠪᠢᠳᠡᠨ ᠦ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠰᠦᠨ ᠰᠢᠭ ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠠᠷᠢᠭᠤᠨ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠦᠭᠡ᠃

Анд барилдах уламжлал (3)

Монголчуудын тухайд, ийм бололцох нь тун эрхэм зүйл хэмэн хуудам түргэнээр шийддэггүй бөгөөд нэгэнт анд бололцвол андын журмыг бат сахидаг. Хэрэв салж холдох тодорхой шалтгаан гарсан ч гэсэн андын ёсоо ямагт бодож, харилцан найр тавьж буулт хийдэг ёстой. Ийм байдлыг "Монголын нууц товчоо" ны Тэмүжин, Жамуха хоёрын үйл явдлаас тодорхой мэдэж болно.

ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠣᠬᠤ ᠤᠯᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠯ(3)
ᠮᠣᠩᠭᠤᠯᠴᠤᠳ ᠤᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠳᠤ᠂ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠣᠯᠤᠯᠴᠠᠬᠤ ᠨᠢ ᠲᠤᠩ ᠡᠷᠬᠢᠮ ᠵᠦᠢᠯ ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠬᠠᠭᠤᠳᠠᠮ ᠲᠦᠷᠭᠡᠨ ᠶᠢᠡᠷ
ᠰᠢᠢᠳᠳᠡᠭ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠦᠭᠡᠳ ᠨᠢᠭᠡᠨᠲᠡ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠣᠯᠤᠯᠴᠪᠠᠯ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨᠵᠢᠷᠤᠮ ᠢ ᠪᠠᠲᠤ ᠰᠠᠬᠢᠳᠠᠭ ᠃ ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠰᠠᠯᠵᠤ
ᠬᠣᠯᠠᠳᠠᠬᠤ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠰᠢᠯᠲᠠᠭᠠᠨ ᠭᠠᠷᠤᠭᠰᠠᠨ ᠴᠤ ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠶᠣᠰᠤ ᠪᠠᠨ ᠢᠮᠠᠭᠲᠠ ᠪᠣᠳᠤᠵᠤ ᠂
ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠨᠠᠢᠢᠷ ᠲᠠᠯᠪᠢᠵᠤ ᠪᠠᠭᠤᠯᠲᠠ ᠬᠢᠳᠡᠭ ᠶᠣᠰᠤ ᠲᠠᠢ ᠃
ᠢᠢᠮᠦ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠯ ᠢ (ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠤᠴᠠ ᠲᠣᠪᠴᠢᠶᠠᠨ) ᠤ
ᠲᠡᠮᠦᠵᠢᠨ ᠂ ᠵᠠᠮᠤᠬ᠎ᠠ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠤᠨ ᠦᠢᠯᠡ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠠᠴᠠ ᠲᠣᠳᠤᠷᠬᠠᠢ ᠮᠡᠳᠡᠵᠦ ᠪᠣᠯᠤᠨ᠎ᠠ  ᠃  

Анд барилдах уламжлал (2)

Тэр цагийн андын журмыг Ван хан ч даган мөрдсөн байдаг билээ. Монголчууд аман тангаргаа машид эрхэмлэн хүндэтгэж явдаг тул нэгэнтээ андгайлан тангараглаж анд бололцвол, насан турш ах дүү мэт дотно нөхөрлөдөг байжээ. Тангараг гэдэгтэй адил утгатай андгай гэдэг үг ч мөн "анд" хэмээх үгээс үүссэн билээ. Монгол хэлний эртний тайлбар тольд "анд" хэмээх үгийг "андгайлж мөргөсөн ах дүү ба ашид итгэмжтэйгээр нөхөрлөгсөд харилцан анд хэмээх буй" гэж тайлбарлажээ. "Анд хүний амь нэгэн" хэмээх эртний монголын үг хэллэг нь андлах ёсын утга учрыг товч тодорхой тайлжээ. ...

ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠣᠬᠤ ᠤᠯᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠯ(2)

ᠲᠡᠷᠡ ᠴᠠᠭ ᠤᠨ ᠠᠨᠳᠠ ᠶᠢᠨ ᠵᠢᠷᠤᠮ ᠢ ᠸᠠᠩ ᠬᠠᠨ ᠴᠤ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠮᠦᠷᠳᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ ᠪᠢᠯᠡ᠃ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯᠴᠤᠳ ᠠᠮᠠᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭ ᠶᠢᠠᠨ ᠮᠠᠰᠢᠳᠠ ᠡᠷᠬᠢᠮᠯᠡᠨ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠭᠡᠵᠦ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠭ ᠲᠤᠯᠠ ᠨᠢᠭᠡᠨᠲᠡ ᠠᠨᠳᠠᠭᠠᠢᠢᠯᠠᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭᠯᠠᠵᠤ ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠴᠯᠤᠯᠴᠠᠪᠠᠯ᠂ ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠲᠤᠷᠰᠢ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠮᠡᠲᠦ ᠳᠣᠲᠤᠨᠤ ᠨᠥᠬᠦᠷᠯᠡᠳᠡᠭ ᠪᠠᠢᠢᠵᠡᠢ᠃ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭ ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠲᠡᠢ ᠠᠳᠠᠯᠢ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠲᠠᠢ ᠠᠨᠳᠠᠭᠠᠢ ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠦᠭᠡ ᠴᠦ ᠮᠦᠨ (ᠠᠨᠳᠠ) ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠡᠴᠡ ᠡᠭᠦᠰᠦᠭᠰᠡᠨ ᠪᠢᠯᠡ᠃ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠬᠡᠯᠡ ᠦ ᠡᠷᠲᠡᠨ ᠦ ᠲᠠᠢᠢᠯᠪᠤᠷᠢ ᠲᠣᠯᠢ ᠳᠤ (ᠠᠨᠳᠠ) ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠦᠭᠡ ᠢᠶ (ᠠᠨᠳᠠᠭᠠᠢᠢᠯᠠᠵᠤ ᠮᠥᠷᠭᠦᠭᠰᠡᠨ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠪᠠ ᠠᠰᠢᠳᠠ ᠢᠲᠡᠭᠡᠮᠵᠢ ᠲᠡᠢ ᠪᠡᠷ ᠨᠥᠬᠦᠷᠯᠡᠭᠰᠡᠳ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠠᠨᠳᠠ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠪᠤᠢ) ᠭᠡᠵᠦ ᠲᠠᠢᠢᠯᠪᠦᠷᠢᠯᠠᠵᠢ᠃ (ᠠᠨᠳᠠ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠠᠮᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ) ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠦ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠤᠨ ᠦᠭᠡ ᠬᠡᠯᠡᠯᠭᠡ ᠨᠢ ᠠᠨᠳᠠᠯᠠᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤ ᠶᠢᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠤᠴᠢᠷ ᠢ ᠲᠣᠪᠴᠢ ᠲᠣᠳᠣᠷᠬᠠᠢ ᠲᠠᠢᠢᠯᠵᠡᠢ᠃

Анд барилдах уламжлал (1)

Андгайлан тангараглаж, ах дүү (эгч дүү) бололцох ёс бол монголчуудын маш эртний уламжлалт заншил юм. Адил бус овог аймгийн садан төрлийн холбоогүй хүмүүс насан турш сэтгэл нэгдэж, зовлон жаргалаа хуваалцаж явахаар ам алдан тангараглах ёсыг (анд бололцох), (ах дүү барилдах) хэмээдэг. Энэ нь 2 өөр овог аймаг, 2 өөр нутгийн хүмүүс харилцан ойртож, ах дүүгийн ёсоор нөхөрлөхийг хөхүүлэн дэмждэг эв эеийн сайхан ёс юм. Бидний сайн мэдэх (МНТ)-д тэмдэглэснээр, Чингис хаан, Хэрэйдийн Ван хантай цэргийн холбоо байгуулах үестээ, эцэг Есүхэй баатар бээр Ван хантай (анд бололцсон)-ыг дурдаж, эцгийн минь анд тул одоо та эцэг мэт буй заа хэмээн, хүү мэт хандах ёстойг сануулдаг. ...

Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос,

ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠣᠬᠤ ᠤᠯᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠯ

ᠠᠨᠳᠠᠭᠠᠢᠢᠯᠠᠨ ᠲᠠᠩᠠᠷᠢᠭᠯᠠᠵᠤ᠂ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ (ᠡᠭᠵᠢ ᠳᠡᠭᠦᠦ) ᠪᠣᠯᠣᠯᠴᠠᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤ ᠪᠣᠯ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯᠴᠤᠳ ᠤᠨ ᠮᠠᠰᠢ ᠡᠷᠳᠡᠨ ᠤ ᠤᠯᠠᠮᠵᠢᠯᠠᠯᠲᠤ ᠵᠠᠩᠰᠢᠯ ᠶᠣᠮ ᠃ ᠠᠳᠠᠯᠢ ᠪᠤᠰᠤ ᠰᠠᠳᠤᠨ ᠲᠥᠷᠥᠯ ᠤᠨ ᠬᠣᠯᠪᠣᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠨᠠᠰᠤᠨ ᠲᠤᠷᠰᠢ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠨᠢᠭᠡᠳᠴᠦ ᠂ ᠵᠣᠪᠠᠯᠠᠩ ᠵᠢᠷᠭᠠᠯ ᠶᠢᠠᠨ ᠬᠤᠪᠢᠶᠠᠯᠴᠠᠵᠤ ᠶᠠᠪᠤᠬᠤ ᠪᠠᠷ ᠠᠮᠠ ᠠᠯᠳᠠᠨ ᠲᠠᠩᠭᠠᠷᠢᠭᠯᠠᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤ ᠢᠢ (ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠣᠯᠤᠯᠴᠠᠬᠤ)᠂ (ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠪᠠᠷᠢᠯᠳᠤᠬᠤ) ᠬᠡᠮᠡᠳᠡᠭ᠃ ᠡᠨᠡ ᠨᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠦᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠣᠪᠤᠭ ᠠᠢᠢᠮᠠᠭ᠂ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠨᠤᠲᠤᠭ ᠤᠨ ᠬᠦᠮᠦᠰ ᠬᠠᠷᠢᠯᠴᠠᠨ ᠣᠢᠢᠷᠠᠳᠴᠤ ᠂ ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠶᠢᠨ ᠶᠣᠰᠤ ᠪᠠᠷ ᠨᠥᠬᠦᠷᠯᠡᠬᠦ ᠶᠢ ᠬᠥᠬᠢᠭᠦᠯᠦᠨ ᠳᠡᠮᠵᠢᠳᠡᠭ ᠡᠪ ᠡᠢ᠎ᠡ ᠶᠢᠨ ᠰᠠᠢᠢᠬᠠᠨ ᠶᠣᠰᠤ ᠶᠤᠮ᠃ ᠪᠢᠳᠡᠨ ᠦ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ (ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠤᠴᠠ ᠲᠣᠪᠴᠢᠶᠠᠨ) ᠊ ᠳᠤ ᠲᠡᠮᠳᠡᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠢᠡᠷ᠂ ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠬᠠᠭᠠᠨ᠂ ᠬᠡᠷᠡᠢᠢᠳ ᠦᠨ ᠸᠠᠩ ᠬᠠᠨ ᠲᠠᠢ ᠴᠡᠷᠢᠭ ᠦᠨ ᠬᠣᠯᠪᠤᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠢᠢᠭᠤᠯᠬᠤ ᠦᠶᠡᠰ ᠲᠦ ᠪᠡᠨ᠂ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠶᠢᠰᠦᠭᠡᠢ ᠪᠠᠭᠠᠲᠤᠷ ᠪᠠᠷ ᠸᠠᠩ ᠬᠠᠨ ᠲᠠᠢ (ᠠᠨᠳᠠ ᠪᠣᠯᠤᠯᠴᠠᠭᠰᠠᠨ)᠊ᠢ ᠳᠤᠷᠠᠳᠴᠤ᠂ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠮᠢᠨᠢ ᠠᠨᠳᠠ ᠲᠤᠯᠠ ᠣᠳᠤ ᠲᠠ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠮᠢᠨᠦ ᠪᠤᠢ ᠵ᠎᠎ᠠ ᠬᠡᠮᠡᠨ᠂ ᠬᠦᠦ ᠮᠡᠳᠦ ᠬᠠᠨᠳᠤᠬᠤ ᠶᠣᠰᠤ ᠲᠠᠢ ᠶᠢ ᠰᠠᠨᠠᠭᠤᠯᠳᠠᠭ ᠃

Ерөөлт мэнд (2)

...  Хариу үг нь:

• Аман өлзийтэй болог
• Ерөөлөөр болог
• Мөр зохиг
• Ерөөл бат оршиг

Ш. Чоймаа багшийн "Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм" номоос 

Ерөөлт мэнд (1)

Тоглож наадахдаа монгол ёс сурна.

ᠲᠣᠭᠯᠠᠵᠤ ᠨᠠᠭᠠᠳᠬᠤ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠵᠣᠰᠤ ᠰᠤᠷᠤᠨ᠎ᠠ
ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠂ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠶᠤᠰᠤ ᠢᠢ ᠬᠡᠳᠦ ᠬᠡᠳᠦᠨ ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠬᠡᠯᠪᠡᠷᠢ ᠪᠡᠷ ᠰᠤᠷᠵᠤ ᠪᠠᠢᠢᠵᠡᠢ ᠃ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠡᠬᠡ ᠨᠢ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠂ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ ᠢᠢ ᠵᠢᠭᠠᠵᠤ ᠰᠤᠷᠭᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ ᠃ ᠪᠠᠰᠠ ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ ᠦᠳ ᠲᠣᠭᠯᠠᠵᠤ ᠨᠠᠭᠠᠳᠬᠤ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠪᠡᠶ᠎ᠡ ᠪᠠᠨ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡᠵᠦ ᠂ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ ᠢᠢ ᠰᠦᠷᠳᠠᠭ ᠪᠦᠭᠡᠳ ᠡᠨᠡ ᠨᠢ ᠲᠣᠩ ᠴᠤ ᠰᠣᠨᠢᠷᠬᠠᠯᠲᠠᠢ ᠃ ᠣᠳᠤ ᠬᠦᠷᠲᠡᠯ᠎ᠡ ᠶᠡᠬᠡᠩᠬᠢ ᠨᠤᠲᠤᠭ ᠲᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠭᠡᠷ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ ᠃ ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ ᠲᠡ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠨᠠᠭᠠᠳᠴᠤ ᠲᠣᠭᠯᠠᠬᠤ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠪᠦᠳᠦᠭᠡᠯᠴᠢ ᠪᠠᠷ ᠠᠪᠵᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠨ ᠂ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠂ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠂ ᠲᠠᠯᠠᠷᠬᠠᠬᠤ  ᠶᠣᠰᠤᠨ ᠢ ᠡᠵᠡᠮᠰᠢᠭᠡᠷᠡᠢ ᠃ ᠡᠨᠡ ᠳᠣᠭᠯᠠᠭᠠᠮ ᠪᠣᠯ ᠭᠡᠷ ᠪᠠᠷᠢᠬᠤ ᠲᠣᠭᠯᠠᠭᠠᠮ ᠃ ᠬᠡᠳᠦᠨ ᠴᠦ ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ ᠲᠣᠭᠯᠠᠵᠦ ᠪᠣᠯᠳᠠᠭ ᠂ ᠡᠬᠢᠯᠡᠬᠡᠳ ᠬᠡᠦᠬᠡᠳ ᠲᠤᠰ ᠲᠤᠰ ᠤᠨ ᠭᠡᠷ ᠢ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠪᠡᠷ ᠪᠠᠷᠢᠨ᠎ᠠ ᠃

ᠭᠡᠷ ᠪᠠᠷᠢᠭᠰᠠᠨ ᠤ ᠳᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠪᠠᠢ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠭᠡᠷ ᠲᠡᠭᠡᠨ ᠢᠷᠡᠵᠦ ᠴᠠᠢ ᠤᠤᠭᠤᠬᠤ ᠢᠢ ᠤᠷᠢᠨ᠎ᠠ ᠃ ᠲᠡᠭᠡᠬᠦ ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠲᠠ ᠮᠠᠨ ᠤ ᠳᠤ ᠮᠣᠷᠢᠯᠠᠨ ᠣᠴᠢᠵᠤ ᠴᠠᠢ ᠵᠣᠭᠤᠭᠯᠠᠨ᠎ᠠ ‍᠊ᠤᠤ? ᠭᠡᠵᠦ ᠬᠡᠯᠡᠳᠡᠭ ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠬᠡᠳ ᠴᠠᠢ ᠤᠤᠭᠤᠬᠤ ᠪᠠᠷ ᠮᠤᠷᠢ ᠪᠠᠨ (ᠱᠠᠭᠠᠢ) ᠤᠨᠤᠵᠤ ᠢᠷᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠭᠡᠷ ᠦᠨ ᠣᠵᠡᠨ ᠤᠭᠲᠤᠵᠤ ᠂ ᠮᠤᠷᠢᠨ ᠤ ᠴᠤᠯᠪᠤᠭᠤᠷ ᠢ ᠠᠪᠴᠤ ᠪᠠᠭᠤᠯᠭᠠᠨ᠎ᠠ᠃ ᠪᠠᠭᠤᠭᠰᠠᠨ ᠤ ᠳᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠮᠣᠷᠢ ᠢᠢ ᠨᠢ ᠤᠶᠠᠭᠠᠳ ᠡᠭᠦᠳᠡ ᠪᠡᠨ ᠰᠡᠬᠦᠵᠦ ᠬᠠᠭᠠᠯᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠨ ᠨᠡᠭᠡᠭᠡᠭᠡᠳ《ᠲᠠ ᠮᠣᠷᠢᠯᠠᠨ ᠣᠷᠡᠨ᠎ᠠ ᠊ᠤᠤ?》ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠃ ᠳᠡᠭᠡᠭᠦ ᠳᠦᠨᠢ ᠨᠦᠭᠦᠭᠡ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠬᠡᠷ ᠲᠦ ᠣᠷᠣᠵᠤ ᠪᠠᠷᠠᠭᠤᠨ ᠲᠠᠯ᠎ᠠ  ᠳᠤᠨᠢ ᠰᠠᠭᠤᠨ᠎ᠠ ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠭᠰᠡᠨ ᠤ ᠲᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠮᠠᠨᠳᠤᠯᠠᠨ᠎ᠠ ᠃ ᠭᠤᠤᠯᠴᠠᠭᠤ《ᠲᠠ ᠠᠮᠤᠷᠬᠠᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ ᠊ᠤᠤ ? ᠰᠣᠨᠢᠨ ᠰᠠᠢᠢᠬᠠᠨ ᠶᠠᠭᠤ ᠲᠠᠢ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ ? ᠳᠠᠷᠭᠠᠨ ᠲᠠᠪᠠᠲᠠᠢ ᠵᠤᠰᠠᠵᠤ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ ᠊ᠤᠤ ? ᠬᠡᠵᠦ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠳᠡᠭ ᠃ ᠮᠡᠨᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠭᠰᠡᠨ ᠦ ᠲᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠴᠠᠢ ᠂ ᠢᠳᠡᠭᠡ ᠂ ᠪᠣᠳᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠷᠢᠳᠠᠭ ᠃ ᠮᠥᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠰᠠᠢᠢᠬᠠᠨ ᠪᠡᠯᠭᠡ ᠦᠭᠡ ᠪᠡᠷ ᠢᠷᠦᠭᠡᠵᠦ ᠂ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠭᠡᠯ ᠲᠡᠢ ᠪᠡᠷ ᠦᠳᠡᠨ ᠮᠣᠷᠳᠠᠭᠤᠯᠳᠠᠭ᠃

Isaac Newton (ᠢᠰᠠᠻ ᠨᠢᠶᠦ᠋ᠲ᠋ᠣᠨ ᠪᠤᠶᠤ ᠨᠠᠪᠴᠢ ᠲᠠᠰᠤᠷᠠᠬᠤᠢ)

---

《 ᠰᠢᠷᠠᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠮᠣᠳᠤᠨ ᠤ ᠨᠠᠪᠴᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠨᠢᠭᠡ ᠪᠡᠷ ᠤᠨᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠦᠨ ᠳᠣᠲᠣᠷᠡᠬᠢ ᠤᠢᠢᠳᠬᠠᠷᠳᠤ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠬᠠᠶᠠ ᠬᠠᠶᠠ ᠪᠣᠳᠤᠭᠳᠠᠨ᠎ᠠ 》 ᠭᠡᠵᠦ ᠶᠡᠬᠡ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠴᠢ ᠳᠠ‍᠂ ᠨᠠᠴᠤᠭᠳᠣᠷᠵᠢ ᠮᠠᠨᠢ ᠰᠢᠯᠦᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠭᠡᠪᠡᠴᠦ ᠨᠡᠪᠴᠢ ᠶᠠᠭᠠᠬᠢᠭᠠᠳ ᠤᠨᠠᠬᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ? ᠪᠠᠢᠢᠭᠠᠯᠢ ᠢᠢᠨ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠬᠠᠳᠠᠵᠤ ᠭᠠᠩᠳᠠᠵᠤ ᠮᠦᠴᠢᠷ ᠡᠴᠡ ᠪᠡᠨ ᠳᠠᠰᠤᠷᠠᠨ ᠰᠠᠯᠵᠤ᠂ ᠰᠠᠯᠬᠢᠨ ᠤ ᠠᠶᠠᠰ ᠢᠢᠠᠷ ᠬᠡᠢᠢᠰᠦᠨ ᠬᠡᠢᠢᠰᠦᠰᠡᠭᠡᠷ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠲᠤ ᠤᠨᠠᠵᠠᠢ᠃ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠹᠢᠽᠢᠻ ᠦᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠪᠠᠷ ᠪᠣᠯ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠤᠨ ᠲᠠᠳᠠᠬᠤ ᠬᠦᠴᠦᠨ ᠦ ᠦᠢᠯᠡᠴᠢᠯᠡᠯ ᠢᠢᠡᠷ ᠤᠨᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠵᠦ ᠳᠡᠯᠡᠬᠡᠢ ᠵᠦᠪᠬᠡᠨ ᠦᠪᠡᠷ ᠲᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠭ᠎ᠠ ᠶᠠᠭᠤᠮᠠᠰ ᠪᠣᠯᠤᠨ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠳᠠᠭᠠᠭᠤᠯᠢ ᠰᠠᠷᠠ ᠢᠢ ᠳᠠᠳᠠᠭᠠᠳ ᠵᠣᠭᠰᠤᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠰᠤᠳ ᠭᠠᠷᠠᠭ ᠲᠠᠢ᠂ ᠨᠠᠷᠠ ᠲᠠᠢ ᠲᠠᠲᠠᠯᠴᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠡᠢᠢᠨ ᠬᠦ ᠣᠳᠤ᠂ ᠭᠠᠷᠠᠭ ᠡᠷᠬᠡᠰ ᠬᠣᠭᠤᠷᠤᠨᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠲᠠᠳᠠᠯᠴᠠᠬᠤ ᠢᠢ ᠪᠦᠬᠦ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠢᠢᠨ ᠲᠠᠲᠠᠯᠴᠠᠯ ᠭᠡᠨ᠎ᠡ᠃ ᠪᠦᠭᠦ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠢᠢᠨ ᠲᠠᠲᠠᠯᠴᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠢᠢ ᠠᠩᠭ᠌ᠯᠢ ᠢᠢᠨ ᠠᠯᠳᠠᠷᠲᠤ ᠹᠢᠽᠢᠻᠴᠢ ᠊ ᠮᠠᠲ᠋ᠧᠮᠠᠲ᠋ᠢᠬᠴᠢ᠂ ᠰᠣᠩᠭᠤᠳᠠᠭ ᠮᠧᠬᠠᠨᠢᠭ ᠢ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠠᠭᠴᠢ ᠢᠰᠠᠻ ᠨᠢᠶᠦ᠋ᠲ᠋ᠣᠨ ᠨᠡᠭᠡᠭᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠤᠮ᠃ ᠲᠡᠷᠡ ᠪᠡᠷ ᠳ᠋ᠢᠹᠹᠧᠷᠧᠨ᠍ᠽᠢᠶᠠᠯ ᠪᠠ ᠢᠨ᠍ᠲ᠋ᠧᠭᠷᠠᠯ ᠲᠣᠭᠠᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠤᠰᠤ ᠢᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤᠷᠠᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠦᠬᠡᠳ ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠭᠡᠷᠡᠯ ᠢ ᠵᠠᠳᠠᠯᠬᠤ ᠳᠤᠷᠰᠢᠯᠳᠠ ᠢᠢ ᠠᠩᠬ᠎ᠠ ᠬᠢᠭᠰᠡᠨ ᠨᠢ ᠦᠩᠭᠡᠳᠦ ᠳᠧᠯᠧᠸᠢᠽᠦᠷ ᠤᠨ ᠡᠬᠡ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ ᠪᠣᠯᠤᠬᠰᠠᠨ ᠶᠤᠮ᠃ ᠢᠰᠠᠻ ᠨᠢᠶᠦ᠋ᠲ᠋ᠦᠨ ᠦ ᠨᠡᠭᠡᠭᠡᠯᠲᠡ ᠰᠢᠨᠵᠢᠯᠡᠬᠦ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠭᠵᠢᠯ ᠳᠦ ᠠᠰᠠᠷᠤ ᠶᠡᠬᠡ ᠬᠤᠪᠢ ᠨᠡᠮᠡᠷᠢ ᠣᠷᠤᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠦᠴᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠳ᠋ᠢᠨᠠᠮᠢᠭ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠤᠬᠠᠭᠳᠠᠬᠤᠨ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠬᠦᠴᠦᠨ ᠦ ᠨᠢᠬᠡᠴᠡ ᠢᠢ ᠳᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠨᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠷ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠤᠮ᠃

---

《 ᠰᠢᠷᠠᠯᠠᠭᠰᠠᠨ ᠮᠣᠳᠤᠨ ᠤ ᠨᠠᠪᠴᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠨᠢᠭᠡ ᠪᠡᠷ ᠤᠨᠠᠬᠤ ᠳᠤ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠦᠨ ᠳᠣᠲᠣᠷᠡᠬᠢ ᠤᠢᠢᠳᠬᠠᠷᠳᠤ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠬᠠᠶᠠ ᠬᠠᠶᠠ ᠪᠣᠳᠤᠭᠳᠠᠨ᠎ᠠ 》 ᠭᠡᠵᠦ ᠶᠡᠬᠡ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠴᠢ ᠳᠠ‍᠂ ᠨᠠᠴᠤᠭᠳᠣᠷᠵᠢ ᠮᠠᠨᠢ ᠰᠢᠯᠦᠭᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠭᠡᠪᠡᠴᠦ ᠨᠡᠪᠴᠢ ᠶᠠᠭᠠᠬᠢᠭᠠᠳ ᠤᠨᠠᠬᠤ ᠪᠣᠯᠪᠠ? ᠪᠠᠢᠢᠭᠠᠯᠢ ᠢᠢᠨ ᠵᠢᠮ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠬᠠᠳᠠᠵᠤ ᠭᠠᠩᠳᠠᠵᠤ ᠮᠦᠴᠢᠷ ᠡᠴᠡ ᠪᠡᠨ ᠳᠠᠰᠤᠷᠠᠨ ᠰᠠᠯᠵᠤ᠂ ᠰᠠᠯᠬᠢᠨ ᠤ ᠠᠶᠠᠰ ᠢᠢᠠᠷ ᠬᠡᠢᠢᠰᠦᠨ ᠬᠡᠢᠢᠰᠦᠰᠡᠭᠡᠷ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠲᠤ ᠤᠨᠠᠵᠠᠢ᠃ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠹᠢᠽᠢᠻ ᠦᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠪᠠᠷ ᠪᠣᠯ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠤᠨ ᠲᠠᠳᠠᠬᠤ ᠬᠦᠴᠦᠨ ᠦ ᠦᠢᠯᠡᠴᠢᠯᠡᠯ ᠢᠢᠡᠷ ᠤᠨᠠᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠵᠦ ᠳᠡᠯᠡᠬᠡᠢ ᠵᠦᠪᠬᠡᠨ ᠦᠪᠡᠷ ᠲᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠭ᠎ᠠ ᠶᠠᠭᠤᠮᠠᠰ ᠪᠣᠯᠤᠨ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠳᠠᠭᠠᠭᠤᠯᠢ ᠰᠠᠷᠠ ᠢᠢ ᠳᠠᠳᠠᠭᠠᠳ ᠵᠣᠭᠰᠤᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ ᠪᠣᠰᠤᠳ ᠭᠠᠷᠠᠭ ᠲᠠᠢ᠂ ᠨᠠᠷᠠ ᠲᠠᠢ ᠲᠠᠲᠠᠯᠴᠠᠳᠠᠭ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ᠃
ᠡᠢᠢᠨ ᠬᠦ ᠣᠳᠤ᠂ ᠭᠠᠷᠠᠭ ᠡᠷᠬᠡᠰ ᠬᠣᠭᠤᠷᠤᠨᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠲᠠᠳᠠᠯᠴᠠᠬᠤ ᠢᠢ ᠪᠦᠬᠦ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠢᠢᠨ ᠲᠠᠲᠠᠯᠴᠠᠯ ᠭᠡᠨ᠎ᠡ᠃ ᠪᠦᠭᠦ ᠶᠢᠷᠲᠢᠨᠴᠦ ᠢᠢᠨ ᠲᠠᠲᠠᠯᠴᠠᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠤᠯᠢ ᠢᠢ ᠠᠩᠭ᠌ᠯᠢ ᠢᠢᠨ ᠠᠯᠳᠠᠷᠲᠤ ᠹᠢᠽᠢᠻᠴᠢ ᠊ ᠮᠠᠲ᠋ᠧᠮᠠᠲ᠋ᠢᠬᠴᠢ᠂ ᠰᠣᠩᠭᠤᠳᠠᠭ ᠮᠧᠬᠠᠨᠢᠭ ᠢ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠯᠠᠭᠴᠢ ᠢᠰᠠᠻ ᠨᠢᠶᠦ᠋ᠲ᠋ᠣᠨ ᠨᠡᠭᠡᠭᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠤᠮ᠃ ᠲᠡᠷᠡ ᠪᠡᠷ ᠳ᠋ᠢᠹᠹᠧᠷᠧᠨ᠍ᠽᠢᠶᠠᠯ ᠪᠠ ᠢᠨ᠍ᠲ᠋ᠧᠭᠷᠠᠯ ᠲᠣᠭᠠᠯᠠᠯ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠤᠰᠤ ᠢᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤᠷᠠᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠦᠬᠡᠳ ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠭᠡᠷᠡᠯ ᠢ ᠵᠠᠳᠠᠯᠬᠤ ᠳᠤᠷᠰᠢᠯᠳᠠ ᠢᠢ ᠠᠩᠬ᠎ᠠ ᠬᠢᠭᠰᠡᠨ ᠨᠢ ᠦᠩᠭᠡᠳᠦ ᠳᠧᠯᠧᠸᠢᠽᠦᠷ ᠤᠨ ᠡᠬᠡ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦ ᠪᠣᠯᠤᠬᠰᠠᠨ ᠶᠤᠮ᠃ ᠢᠰᠠᠻ ᠨᠢᠶᠦ᠋ᠲ᠋ᠦᠨ ᠦ ᠨᠡᠭᠡᠭᠡᠯᠲᠡ ᠰᠢᠨᠵᠢᠯᠡᠬᠦ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠤ ᠬᠦᠭᠵᠢᠯ ᠳᠦ ᠠᠰᠠᠷᠤ ᠶᠡᠬᠡ ᠬᠤᠪᠢ ᠨᠡᠮᠡᠷᠢ ᠣᠷᠤᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠦᠴᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠳ᠋ᠢᠨᠠᠮᠢᠭ ᠤᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠨ ᠤᠬᠠᠭᠳᠠᠬᠤᠨ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠬᠦᠴᠦᠨ ᠦ ᠨᠢᠬᠡᠴᠡ ᠢᠢ ᠳᠡᠭᠦᠨ ᠦ ᠨᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠷ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠤᠮ᠃

Газар газрын мэндлэх ёс. ( ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠤᠨ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ )

---

ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠤᠨ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ
ᠤᠯᠤᠰ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠲᠡᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠢᠢᠨ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ ᠥᠪᠡᠷ ᠦᠨ ᠥᠪᠡᠷᠮᠢᠴᠡ ᠤᠨᠴᠠᠯᠢᠭ᠂ ᠪᠡᠯᠭᠡᠳᠡᠯ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ᠃ ᠵᠢᠱᠢᠢ ᠎ᠡ ᠨᠢ᠄ ᠬᠢᠳᠠᠳ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠭᠠᠷ ᠢᠢᠠᠨ ᠠᠳᠬᠠᠳ ᠨᠡᠢᠢᠯᠡᠬᠦᠯᠵᠦ᠂ ᠡᠷᠡᠬᠡᠢ ᠬᠤᠷᠤᠭᠠ ᠪᠠᠨ ᠳᠡᠭᠡᠭᠰᠢ ᠪᠣᠯᠬᠠᠵᠤ᠂ ᠴᠡᠭᠡᠵᠢᠨ ‍ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠪᠠᠷᠢᠭᠠᠳ᠂ ᠮᠡᠬᠦᠢᠢᠨ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠳᠡᠭ᠃ ᠲᠦᠪᠡᠳ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠮᠠᠯᠠᠭᠠᠢ ᠪᠠᠨ ᠪᠠᠷᠢᠭᠤᠨ ᠭᠠᠷ ᠲᠠᠭᠠᠨ ᠪᠠᠷᠢᠵᠤ᠂ ᠵᠡᠭᠦᠨ ᠭᠠᠷ ᠢᠢᠠᠨ ᠴᠢᠬᠢᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ ᠎ᠡ ᠲᠠᠯᠪᠢᠭᠠᠳ᠂ ᠬᠡᠯᠡ ᠪᠡᠨ ᠴᠤᠬᠤᠢᠢᠯᠭᠠᠨ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠨ᠎ᠡ᠃ ᠰᠢᠨ᠎ᠡ ᠽᠧᠯᠠᠨ‍ᠳ᠋ ᠦᠨ (New Zealand, Шинэ Зеландын ) ᠮᠡᠢᠢᠷᠢ ᠣᠪᠤᠭ ᠤᠨ ᠬᠢᠨ ᠬᠠᠮᠠᠷ ᠤᠨ ᠢᠢᠠᠨ ᠥᠵᠦᠬᠦᠷ ᠢ ᠨᠡᠢᠢᠯᠡᠭᠦᠯᠦᠨ ᠮᠡᠨᠳᠤᠯᠡᠳᠡᠭ᠃ ᠡᠨᠡᠳᠬᠡᠭ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠭᠠᠷ ᠢᠢᠠᠨ ᠵᠠᠯᠪᠠᠷᠢᠬᠤ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠯ ᠢᠢᠠᠷ ᠨᠡᠢᠢᠯᠡᠭᠦᠯᠦᠨ᠂ ᠡᠮᠤᠨ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠪᠠᠷᠢᠵᠤ ᠨᠠᠮᠠᠨᠴᠢᠯᠠᠨ ᠮᠡᠨᠳᠤᠯᠡᠨ᠎ᠡ᠃
ᠡᠮᠤᠨᠡᠳᠦ ᠠᠹᠷᠢᠻᠠ ᠢᠢᠨ (Africa, Африкын) ᠵᠠᠷᠢᠮ ᠶᠠᠰᠤᠳᠠᠨ ᠠᠯᠠᠭ᠎ᠠ᠎ᠪᠠᠨ ᠴᠡᠭᠡᠵᠢᠨ ‍ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠳᠡᠯᠡᠰᠳᠡᠭ᠃ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯᠴᠤᠳ ᠪᠣᠯ ᠭᠠᠷ ᠪᠠᠷᠢᠵᠤ ᠮᠡᠨᠳᠦᠯᠡᠳᠡᠭ  ᠦᠭᠡᠢ᠃ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠭᠠᠷ ᠤᠨ ᠠᠯᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠨ ᠳᠡᠯᠭᠡᠨ᠂ ᠮᠡᠬᠦᠢᠢᠵᠦ ᠠᠮᠤᠷ ᠢ ᠡᠷᠢᠳᠡᠭ᠃ ᠪᠠᠭᠰᠢ᠂ ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠡᠬᠡ ᠵᠡᠷᠬᠡ ᠬᠦᠨᠳᠦᠲᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠠᠮᠤᠷ ᠢ ᠡᠷᠢᠬᠦ ‍ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠰᠦᠭᠦᠳᠬᠦ᠂ ᠮᠦᠷᠭᠦᠬᠦ ᠵᠡᠷᠭᠡ ᠪᠡᠷ ᠶᠡᠬᠡ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠬᠡᠯ ᠢᠢᠡᠨ ᠢᠯᠡᠷᠬᠡᠢᠢᠯᠡᠳᠡᠭ᠃ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠤᠨ ᠶᠣᠰᠤ ᠢᠢ ᠪᠦᠳᠦᠭᠦᠯᠢᠭ᠂ ᠪᠣᠯᠪᠠᠰᠤᠨ ᠭᠡᠵᠦ ᠢᠯᠭᠠᠨ ᠶᠠᠷᠢᠵᠤ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ᠂ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠦᠨᠳᠦᠰᠦᠳᠡᠨ ᠪᠦᠷᠢ ᠢᠢᠨ ᠶᠣᠰᠤ ᠢᠢ ᠬᠦᠨᠳᠦᠳᠬᠡᠨ ᠰᠤᠷᠬᠤ ᠨᠢ ᠰᠣᠶᠤᠯ ᠲᠠᠢ ᠢᠢᠨ ᠰᠢᠨᠵᠢ ᠶᠤᠮ᠃ Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос.

---

Мэнд мэдэх ёс (4) ( ᠮᠡᠨᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ )

Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос.

Мэнд мэдэх ёс (3) ( ᠮᠡᠨᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ )

Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос.

Мэнд мэдэх ёс (2) ( ᠮᠡᠨᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ )

Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос.

Мэнд мэдэх ёс (1) ( ᠮᠡᠨᠳᠦ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤ )

Ш.Чоймаа,  Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос.

Мэндлэх хүндлэх ёс.

Соёмбо үсэг

1944 оны шинжлэх ухаан цувралын 7-р дугаараас. Уншаад кирилл бичгээр сийрүүлж бичээрэй.

Мижин хэлмэрчийн үгийн тухай тэмдэглэл.

1944 оны шинжлэх ухаан цувралын 7-р дугаараас. Уншаад кирилл бичгээр сийрүүлж бичээрэй.

Ц.Дамдинсүрэн

Мижин хэлмэрчийн үгийн тухай тэмдэглэл.

Монгол Гэсэр, Линг Гэсэр гэж хоёр зүйлийн Гэсэрийн тууж байна. Энэ хоёрын аль алийг уншихад үнэхээр сэтгэл бахадмаар сайхан зохиол юм. Манай газар монгол гэсэр дэлгэрсэн боловч Линг гэсэр төдий л  дэлгэрсэнгүй. Иймд энэ зүйлийн Гэсэрийн туужтай зөвхөн танилцуулахын тул Мижин хэлмэрчийн үгийг Линг Гэсэрийн тууж дотроос авч найруулгыг бага сага засаж сийрүүлэв. Энэ бол Гэсэрийн тууж дотор гардаг цагаан гэрт хаан, Гэсэрийн ... ... түүний хатан Рагму гоо -гийн   ...  авч ирээд модонд барьж хүлэх зэргээр зовоож байхдаа Мижин хэлмэрч гэдэг эрдэмтэн түшмэлийн  ...   хэлсэн үг болно.  
Гэсэрийн туужид гардаг Мижин хэлмэрчийн үг.
Эрэм цагаан талд
Энгэ сайхан нутагт
Эрхэлж наадаж өссөн
Эр миний бие
Энхрий бага наснаас
Эхэлж торнихоос аваад
Энд тэндэхийн хэлийг
Эрхэмлэн хичээн сурч
Эрдэм номын судалж
Баатар нэрээ алдаршуул...  болж
Бат зориг цээжний дотор төрж
Балмад тэрслүү үг тэмцэлдүү
Байтал жанжныг бүрэн мэдмүй.
...

Бурхан Халдун гэгч үгний тайлбар.

1944 оны шинжлэх ухаан цувралын 7-р дугаараас. Уншаад кирилл бичгээр сийрүүлж бичээрэй.  

Б.Ренчин

Бурхан Халдун гэгч үгний тайлбар.

Монголын нууц товчоо, Алтан товч, Саган сэцэний Эрдэнийн товч гэх зэргийн Монголын эртний судар түүхийг үзвэл, цөмд нь Бурхан Халдун гэдэг нэрт уул гардаг. Энэ уулыг эдүгээгийн Хэнтий ханы уулсад бий гэдэг боловч, чухам бурхан Халдун хэмээсэн үг юу вэ гэгчийн тайлбар байдаггүй. Хуучин шинэ монгол толь бичгийн зүйлийг шүүрдэн эрэвч, Монголын түүх, хэл бичгийг шинэчилсэн эрдэмтний зохиолыг эрэвч, бурхан хэмээх үгийн тайлбар байхаас биш, халдун гэгч юу гэсэн үг болохын тайлбар огт байдаггүй. Энэ бол бас, монгол хэл бичгийг бид төдийлөн нэвтэрхий, гүйцэд шинжилж чадаагүй, Монголын олон аялгууны байдлыг бидний мэдсэн судалсан зүйл нимгэн шиг байхын баримт биз ээ. Гэтэл энэхүү халдун гэдэг үг бол дундад эртний үеийн монгол хэл аялгууны байдлаас хуучин зүйлийг үлэмжхэнээр хадгалсан Монголын нэг аялгуунд эдүгээ хүртэл хэрэглэгдсээр иржээ.
Тухайлбал: Хянганы зузаан ой хөвчөөр ан гөрөө хийж явдаг БОДХАН ТАГАЙ гэдэг Монголын нэг аймгийн аялгуунаа энэ үг бий. Тэд төлөг бөөгийн мөргөл эдүгээ хүртэл хадгалсаар ирсэн, ангаар амьдрагч ойн иргэн бөгөөд уд модны нам нэгэн зүйл бургасыг халдун гэнэ. тэд өгүүлэх нь энэхүү халдун гэгч мод, бусад уд модны зүйлийг бодвоос багахан өндөрлөг газар ургах дуртай мод гэнэ. Бодхан хүн, энэ модоор эртнээс нааш онгодын хөргийг дүрслэн хийсээр иржээ.

Ингээд зарим нэг хөгшин халдун модыг хадаг самбай зүүж онгон мод болгон тахидгийг бурхан халдун гэнэ. Үүгээр бодвол, Чингисийн эрхэмлэн тахиж байсан бурхан халдун уул гэгч тэр эртний үес, эрхгүй тийм нэг онгод тахилгатай халдун мод байснаар бурхан халдун гэгдэж байсан болно.

Эрдэнийн сан субашидээс (7,8)

Алдаа байваас засаж тусалбал ихэд баярлана.

Уг удмаар шинжих нь

"Монгол бичиг III" сурах бичгээс