Эрдэнийн сан субашидээс (13-16)

Эрдэмт мэргэн хүн хэдий арга мухардавч
Эгэл тэнэгүүдийн явдал занд үл орох,
Эрэг дэх үхэр хараацай хэдий ундаасавч
Эгнэгт газар дахь урсгалаас үл уух адил.

Үнэн ухаант хүнийг хэдүй эргүүлэн шавдавч
Үйлдэх хэрэгтээ үл мунхрах болъюу,
Өчүүхэн шоргоолж нүдгүй боловч
Өөр нүдэт хорхойгоос харин хурдан явдаг адил.

Шударга сайн ухаантан хоёр, хүн нийлэн хэлэлцвэл
Шалгадаг нэгэн сайн бодлого гарах болно за,
Шар улаан хоёр зүйл будгийг нийлүүлэн зуурвал
Шинэ өөр нэгэн өнгө гарахтай адил.

Агуу цэцэн ухаантай бөгөөд буянт хүн нь
Анханд ганцаар боловч олон бүгдийг бөхийлгөн чадах,
Араатны хаан хүчит цагаан арслан хийгээд
Алтан хүрдэт чагарвардын хаан, нөхрийг үл хэрэглэх адил.

Үгийн утгын нарийн ялгамжийг гаргана

Бодож нягталж бичдэг учраас оюуныг сорьдог(6)

Монгол бичгээр үгийн утга ялгаж бичиж байгаа нь монгол хүний сэтгэхүйн онцлог аж амьдрал, зан заншилтай холбоотой төдийгүй үгийн утгын нарийн ялгамжийг гаргах, бүр заримдаа үгийн өнгө аяс, найруулгын дэс ур маягийг илтгэх явдал ч байна.

Жишээлбэл гэдгийн жишээ-г мб.жишии_э  ийн бичих бол жасаа гэдэг үгийн си-г цэггүй бичиж ялгадаг. Угтаа бол монгол бичигт ши гэсэн үе байдаггүй си-ээр бичих тул цэг тавьдаггүй атал ганц "жасаа" 《мб.жисии_а》гэдэг үгэнд хоёр цэг талбидаггүй нь "жишээ"-ээс ялгаж байгаа тэмдэг юм. Өөрөөр хэлбэл цэг төдийхэн ялгах тэмдгээр үгийн утга ялгаж бичдэг нь монгол бичгийн үсэг зүйн их л нарийн систем юм.

Үгийн утгын өнгө аясыг ч монгол бичгээр ялгадаг нь гайхалтай. Жишээ нь: хүн гэдэг үгийг 2 янзаар бичих ба хүмүүн 《мб.хүмүн》гэх бичлэг нь жинхэнэ иргэншин төлөвшсөн хүнийг, харин "хүнэй" 《мб.хүнэй》 гэх бичлэг нь нийгэмшиж иргэншээгүй юмуу хүн болж төлөвшөөгүй, хүнээ алдсан тийм хүн-ийг ийн бичдэг.

Д.Баттогтохын "Монгол бичгийн гайхамшиг оршивой", номоос 87х.

Үгийн салаа утга, ижил ба ойролцоо үгийг бүрэн тэмдэглэнэ.

Бодож нягталж бичдэг учраас оюуныг сорьдог(5)

Монгол бичгээр үгийн олон салаа утга, ижил ба ойролцоо үгийг бүрэн сайн тэмдэглэж болно.

Үг утга хоёр салшгүй холбоотой учир үгийг зөв бичихэд утгыг сайн бодож бичих хэрэгтэй. Бодож бичнэ гэдэг бол бодол ухааныг хөгжүүлнэ гэсэн үг. Тухайлбал: кирил үсгээр "хар" гэж бичсэн үгийг харахад чухам юуны хар вэ? гэдэг нь мэдэгдэхгүй, заавал өгүүлбэрт юмуу хам бичвэрээс сая ойлгож болно. Тэгвэл монгол бичгээр "хар" гэдэг үгийг 4 өөр янзаар бичих тул тус тус бичлэгээр нь утгыг ялгаж ойлгодог. хара-гэж сүүл а-тай бичвэл үзэж харахын, хар-а гэж орхицтой бичвэл өнгөний, хар-гэж дэвсгэрлэн бичвэл хар, хар харжигнан дуугарахын, хару-гэж бичвэл харж хусахын гэх зэрэг тус тус утгатай үг болно.

"Амар байна уу?" гэж кирилээр бичсэнийг уншихад хүний амар мэндийг асуусан утга уу, аль эсвэл энэ ажил чинь амар хялбар байна уу гэсэн утга уу гэдэг нь ялгарч өгөхгүй. Харин энэ хоёр үгийг монгол бичгээр ийн бичвэл тус тусын утга нь тодорхой болно.

Д.Баттогтохын "Монгол бичгийн гайхамшиг оршивой", номоос 85,87х.

Бичгийн хэл баян байгаагийн шинж

Бодож нягталж бичдэг учраас оюуныг сорьдог(4)

Дуудлага ижил буюу ойролцоо үгийг бичлэг хэлбэрээр тус тус ялгаж бичнэ гэдэг бол тухайн бичгийн нэг чадамж давуу тал төдийгүй бичгийн хэл баян байгаагийн шинж мөн.

Хэлний үгсийн сангийн баян нь дан ганц утгатай үгээр бус үгийн салаа олон утгаар илрэх бөгөөд хэл нь үгсийн сангаар хичнээн баян байх тусам бичиг нь мөнхүү үг бүрийн утгыг илэрхийлэх чадамжтай байх ёстой болно. Ийм бол сая тэр хэлбичгийг төгс боловсронгуй, том хөгжсөн хэл гэж үзэж болох юм.

Түүнээс бус хэлний том багыг, хөгжсөн хөгжөөгүйг нь тухайн хэлээр (зөвхөн аман ярианы хэлээр үнэлэх нь өрөөсгөл) хэр олон хүн ам хэлэлцдэг вэ? гэсэн тоогоор бус тухайн хэлний утга санааг илэрхийлэх чадамж, үгийн сангийн баялаг болон үг бүтээх хувилгах ёс, бичиг үсгийн түүх соёлоор нь хэмжин хэлэлцвэл зүйтэй.

Д.Баттогтохын "Монгол бичгийн гайхамшиг оршивой", номоос 85х.

Бичгээр тэмдэглэхэд хоёрдмол санаа гардаггүй

Бодож нягталж бичдэг учраас оюуныг сорьдог(3)

Монгол бичиг хэдийгээр авианы тогтолцоотой бичиг боловч бичилгээрээ үгийн олон утгыг ялгаж чаддаг тул утга бичгийн шинжтэй.

Утга бичгийн нэг давуу тал нь үг нэг бүрийн утга ба бэлгэдлээр нь өөр өөр хэлбэр журамтай бичдэг юм. Ялангуяа олон утгатай үг, ижил ба ойролцоо утгатай үгийг утга бичгээр тэмдэглэхэд хоёрдмол санаа гардаггүй тул гүн нарийн санаа бодлыг бичгийн хэлээр илрүүлэхэд ихэд тохиромжтой.

Бас монгол бичиг нь нуруунд титим, шүд, шилбэ, гэдэс, сүүл холбон ямар нэг дүрс хэлбэр үүсгэн бичих тул дүрс бичгийн шинжтэй.

Бүх гийгүүлэгчийг "А"-аар ахалсан 7 эгшгээр амилуулан үелэн бичиж уншихын хувьд үет бичгийн шинжтэй.

Иймд монгол бичиг нь дэлхийн олон үндэстний бараг бүх бичгийн гол гол шинжүүдийг хадгалсан байдгаараа гайхамшигтай.

Д. Баттогтох, Монгол бичгийн гайхамшиг оршивой, номоос 83-85х.

Торлогийн Таваг ( Дагва багш )

---

ᠪᠣᠳᠤᠵᠤ ᠨᠢᠭᠲᠠᠯᠠᠵᠤ ᠪᠢᠴᠢᠳᠡᠭ ᠤᠴᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠣᠶᠤᠨ ᠢ ᠰᠣᠷᠢᠳᠠᠭ (2)
ᠬᠥᠳᠡᠭᠡ ᠭᠡᠷ ᠲᠡᠭᠡᠨ ᠬᠣᠲᠠ ᠪᠠᠯᠭᠠᠰᠤ ᠠᠴᠠ ᠣᠶᠤᠲᠠᠨ ᠬᠦᠦ ᠨᠢ ᠵᠠᠬᠢᠶ᠎ᠠ
ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠲᠡᠭᠦᠰᠬᠢᠯ ᠳᠦ ᠨᠢ 《ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ》 ᠵᠠᠬᠢᠬᠤ ᠦᠭᠡᠢ
ᠭᠡᠳᠡᠭ ᠰᠠᠨᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠨ ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠠᠯᠳᠠᠵᠤ 《ᠦᠬᠡᠷ》 ᠵᠠᠬᠢᠭᠰᠠᠨ
ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠭᠠᠷᠭᠠᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠯᠠ ᠠᠪᠤ ᠡᠵᠢ ᠨᠢ ᠶᠡᠬᠡ ᠊ᠯᠡ
ᠠᠵᠢᠯ ᠪᠣᠯᠵᠤ ᠬᠦᠦ ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠦᠬᠡᠷ ᠲᠦᠬᠦᠭᠡᠷᠡᠵᠦ ᠥᠭᠴᠦ ᠶᠠᠪᠤᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ
ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠥᠪᠦᠷ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠤᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠨᠣᠮ ᠠᠴᠠ ᠤᠩᠰᠢᠭᠰᠠᠨ ᠢᠶᠠᠨ ᠰᠠᠨᠠᠵᠤ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ᠃
《ᠦᠬᠡᠷ‌ ‌᠊᠊᠊  ᠦᠬᠡᠷ ᠮᠠᠯ᠂ ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠊᠊᠊ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠪᠢᠴᠢᠳᠡᠭ》᠃
ᠪᠣᠯᠣᠭᠰᠠᠨ ᠶᠠᠪᠤᠳᠠᠯ ᠠᠴᠠ ᠡᠭᠦᠳᠦᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠰᠠ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠢᠢᠮᠦᠷᠭᠡᠦ ᠶᠠᠪᠠᠭᠠᠨ
ᠶᠠᠷᠢᠶ᠎ᠠ ᠪᠠᠢᠢᠳᠠᠭ᠃ 1930 ᠊᠊ ᠊ᠭᠠᠳ ᠣᠨ ᠤ ᠦᠶᠡᠰ ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ ᠠᠢᠢᠮᠠᠭ ᠠᠴᠠ
ᠴᠡᠷᠢᠭ ᠲᠦ ᠳᠠᠲᠠᠭᠳᠠᠨ ᠢᠷᠡᠭᠰᠡᠨ ᠵᠠᠯᠠᠭᠤᠴᠤᠳ ᠠᠴᠠ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠦᠰᠦᠭ
ᠮᠡᠳᠡᠳᠡᠭ ᠬᠡᠭᠦ ᠬᠡᠳᠦᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠡᠴᠡ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠶᠢᠨ ᠪᠠᠢᠢᠴᠠᠭᠠᠯᠲᠠ ᠪᠠᠨ ᠪᠢᠴᠢ ᠭᠡᠬᠦ ᠳᠦ ᠨᠢᠭᠡᠨ
ᠴᠡᠷᠢᠭ (ᠡᠨᠡ ᠨᠢ ᠬᠣᠵᠢᠮ ᠠᠷᠠᠳ ᠤᠨ ᠪᠠᠭᠰᠢ ᠪᠣᠯᠳᠠᠯ᠎ᠠ ᠪᠠᠨ ᠬᠦᠭᠵᠢᠭᠰᠡᠨ ᠳᠠᠭᠪᠠ
ᠪᠠᠭᠰᠢ ᠪᠠᠢᠢᠵᠡᠢ) ᠢᠩᠭᠢᠵᠦ ᠪᠢᠴᠢᠵᠡᠢ᠃ 《ᠵᠠᠪᠠᠭᠠᠨ ᠡᠭᠡᠮᠦᠭ ᠦᠨ ᠲᠣᠳᠤᠪ ᠲᠠᠢ
ᠰᠦᠮ᠎ᠡ ᠶᠢᠨ ᠬᠠᠷᠠᠭᠠᠲᠤ ᠳᠣᠷᠯᠤᠭ ᠤᠨ ᠲᠠᠪᠠᠭ》 ᠬᠡᠵᠦ ᠪᠢᠴᠢᠭᠰᠡᠨ ᠬᠡᠳᠡᠭ᠃
ᠤᠭ ᠨᠢ ᠵᠠᠪᠬᠠᠨ ᠠᠢᠢᠮᠠᠭ ᠤᠨ ᠲᠦᠳᠦᠪᠲᠠᠢ ᠰᠤᠮᠤ ᠶᠢᠨ ᠬᠠᠷᠢᠶᠠᠲᠤ ᠳᠣᠷᠯᠢᠭ ᠤᠨ
ᠳᠠᠭᠪᠠ ᠭᠡᠵᠦ ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠶᠣᠰᠤᠲᠠᠢ ᠠᠵᠢ᠃
ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠢᠶᠡᠷ ᠪᠤᠷᠤᠭᠤ ᠪᠢᠴᠢᠭᠰᠡᠨ ᠪᠤᠶᠤ ᠤᠩᠰᠢᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠡᠨᠡ ᠮᠡᠲᠤ
ᠱᠣᠭ ᠶᠠᠷᠢᠶ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠨᠢᠭᠡ ᠲᠠᠯ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠢᠶᠡᠷ ᠵᠥᠪ ᠤᠩᠰᠢᠬᠤ ᠬᠢᠭᠡᠳ
ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠳᠤ ᠬᠦᠴᠢᠷᠲᠡᠢ ᠶᠢ᠂ ᠨᠥᠭᠦᠭᠡ ᠲᠠᠯ᠎ᠠ ᠪᠠᠨ ᠤᠩᠰᠢᠬᠤ ᠪᠢᠴᠢᠬᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠡᠴᠡ
ᠦᠭᠡ ᠶᠢᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠬᠢᠬᠡᠳ ᠪᠢᠴᠢᠯᠭᠡ ᠶᠢ ᠨᠢᠭᠳᠠᠯᠠᠨ ᠪᠣᠳᠤᠵᠤ᠂ ᠦᠭᠡ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠶᠢ
ᠡ᠊᠊᠊ᠨᠳᠡᠭᠦᠷᠡᠯ ᠦᠭᠡᠢ ᠠᠩᠬᠠᠷᠤᠯ ᠲᠠᠢ ᠰᠤᠷᠴᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠯᠡᠬᠦ ᠶᠢᠨ ᠴᠢᠬᠤᠯᠠ ᠶᠢ ᠪᠢᠳᠡᠨ ᠳᠦ
ᠰᠠᠨᠠᠭᠤᠯᠤᠨ ᠬᠡᠯᠣᠵᠦ ᠪᠠᠢᠢᠨ᠎ᠠ᠃

---

Бодож нягталж бичдэг учраас оюуныг сорьдог(2)

Хөдөө гэртээ хот балгасаас оюутан хүү нь захиа бичихдээ төгсгөлд нь "Өөр юм" захихгүй гэдэг санаагаа бичихдээ алдаж "үхэр" захисан тухай утгыг гаргасан тул аав ээж нь их л ажил болж хүүдээ үхэр төхөөрч өгч явуулсан нэг инээдэмтэй зүйл Өвөрмонголын нэгэн номоос уншсанаа санаж байна. (үхэр-ийг ᠦᠬᠡᠷ бичих бол өөр-гэх үгийг ᠥᠭᠡᠷ᠎ᠡ хэмээн бичдэг).

Болсон явдлаас үүдсэн бас нэгэн иймэрхүү явган яриа байдаг. 1930-аад оны үес Завхан аймгаас цэрэгт татагдан ирсэн залуучуудаас бичиг үсэг мэддэг гэх хэдэн хүнээс биеийн байцаалтаа бич гэхэд нэгэн цэрэг (Энэ нь хожим Ардын багш болтолоо хөгжсөн Дагва багш байжээ) ингэж бичжээ. "Явган ээмэгийн Тодовтой сүмийн хараат Торлогийн Таваг" гэж бичсэн гэдэг. Уг нь Завхан аймгийн Түдэвтэй сумын харьяат Дорлигийн Дагва гэж бичих ёстой аж.

Монгол бичгээр буруу бичсэн буюу уншсан тухай энэ мэт шог яриа нь нэг талаар монгол бичгээр зөв унших ба бичихэд хүчиртэйг, нөгөө талаар унших бичих хүнээс үгийн утга хийгээд бичлэгийг нягтлан бодож, үг утгыг эндүүрэлгүй анхааралтай сурч хэрэглэхийн чухлыг бидэнд сануулан хэлж байна.

Д. Баттогтох, Монгол бичгийн гайхамшиг оршивой, номоос 83х.

Бодож нягталж бичдэг учраас оюуныг сорьдог.

---

ᠪᠣᠳᠤᠵᠤ ᠨᠢᠭᠲᠠᠯᠠᠵᠤ ᠪᠢᠴᠢᠳᠡᠭ ᠤᠴᠢᠷ ᠠᠴᠠ ᠣᠶᠤᠨ ᠢ ᠰᠣᠷᠢᠳᠠᠭ

ᠣᠯᠠᠩᠬᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠪᠣᠳᠣᠬᠤ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠢ ᠲᠠᠭᠠᠵᠤ ᠭᠦᠵᠢᠷᠳᠡᠨ
ᠤᠩᠰᠢᠳᠠᠭ᠂ ᠤᠩᠰᠢᠭᠰᠠᠨ ᠵᠥᠢᠯ ᠦᠨ ᠊ᠢᠢᠡᠨ ᠤᠳᠬ᠎ᠠ ᠶᠢ ᠣᠢᠢᠯᠠᠭᠠᠳᠠᠭ ᠦᠭᠡᠢ᠂
ᠪᠢᠴᠢᠭᠦᠢ ᠳᠦ ᠪᠡᠷᠤᠭ ᠦᠭᠡ ᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢ ᠠᠯᠳᠠᠵᠤ ᠪᠤᠷᠤᠭᠤ ᠪᠢᠴᠢᠳᠡᠭ ᠭᠡᠵᠦ
ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠵᠠᠢ᠃ ᠢᠢᠨ ᠦᠵᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠨᠢ ᠣᠯᠠᠨ ᠤ ᠠᠮᠠ ᠳᠠᠮᠵᠢᠭᠰᠠᠨ ᠴᠤᠤ
ᠦᠭᠡ᠂ ᠭᠦᠳᠬᠡᠯᠭᠡ ᠶᠠᠷᠢᠶᠠᠨ ᠠᠴᠠ ᠡᠭᠦᠳᠦᠯ ᠲᠡᠢ ᠪᠠᠢᠢᠵᠤ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠪᠦᠭᠡᠳ
《ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠦᠵᠡᠭᠡᠲᠦᠢ ᠪᠠᠢᠢᠵᠤ ᠬᠣᠷᠮᠤᠢ ᠰᠢᠭᠤᠬᠤ》 ᠭᠡᠭᠴᠢ ᠪᠡᠷ ᠪᠢᠴᠢᠭ
ᠦᠰᠦᠭ ᠊ᠢᠢᠡᠨ ᠣᠷᠣᠯᠳᠤᠵᠤ ᠡᠬᠢᠯᠡᠭᠡᠳᠦᠢ ᠪᠠᠢᠢᠵᠤ ᠰᠤᠷᠠᠭ ᠠᠵᠢᠭ ᠊ᠢᠢᠠᠷ ᠪᠤᠷᠤᠭᠤ
ᠪᠣᠳᠤᠵᠤ᠂ ᠰᠦᠷᠳᠡᠵᠦ ᠡᠮᠢᠶᠡᠬᠦ ᠨᠢ ᠡ᠊᠊ᠨᠳᠡᠭᠦᠦ ᠰᠡᠳᠬᠢᠵᠡ ᠪᠣᠳᠤᠯ ᠤᠨ ᠬᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠶᠤᠮ᠃
ᠠᠷᠠᠳ ᠲᠦᠮᠡᠨ ᠦ ᠳᠤᠮᠳᠠ ᠮᠣᠩᠭᠤᠯ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠊ᠢᠢᠡᠷ ᠪᠤᠷᠤᠭᠤ ᠬᠠᠵᠠᠭᠠᠢ
ᠪᠢᠴᠡᠭᠰᠡᠨ᠂ ᠤᠩᠰᠢᠭᠰᠠᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠲᠤᠬᠠᠢ ᠱᠣᠭ ᠬᠣᠱᠤᠩ ᠦᠭᠡ ᠶᠠᠷᠢᠶ᠎ᠠ
ᠲᠠᠷᠠᠬᠰᠠᠨ ᠪᠠᠢᠢᠬᠤ ᠶᠤᠮ ᠤᠤ᠂ ᠤᠷᠠᠨ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯ ᠳᠤ ᠴᠤ ᠪᠢᠴᠢᠭ ᠦᠰᠦᠭ ᠦᠨ
ᠴᠢᠳᠠᠪᠤᠷᠢ ᠪᠠᠷ ᠪᠣᠯᠬᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠢ ᠶᠣᠵᠤᠯᠠᠨ ᠳᠦᠷᠰᠦᠯᠡᠭᠰᠡᠨ ᠪᠠᠢᠢᠬᠤ ᠨᠢ ᠤᠩᠰᠢᠵᠤ
ᠰᠣᠨᠤᠰᠬᠤ ᠊ᠳᠤ ᠢᠨᠢᠶᠠᠲᠤᠮ ᠲᠠᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠪᠠᠰᠠ ᠰᠤᠷᠭᠠᠮᠵᠢᠲᠠᠢ᠃
ᠢᠢᠮᠦ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠬᠦᠭ ᠲᠡᠢ ᠶᠠᠪᠣᠳᠠᠯ ᠢ ᠠᠬᠠᠮᠠᠳ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠯᠴᠢ ᠯᠤ᠂ᠪᠠᠳᠢᠷᠴᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ
ᠥᠭᠦᠯᠡᠯᠭᠡ ᠳᠡᠭᠡᠨ ᠳᠦᠷᠰᠦᠯᠡᠬᠦ ᠳᠡᠭᠡᠨ᠂《ᠬᠠᠷᠠᠲᠤ ᠬᠣᠩᠬᠤᠷ ᠲᠤᠯᠤᠮ
ᠴᠢᠨᠤ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠊ᠢᠢᠠᠨ ᠬᠡᠯᠬᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠠᠰᠤ ᠪᠠᠷ ᠡᠨᠡ ᠱᠦᠯᠦ ᠶᠢ ᠰᠢᠨ᠎ᠠ ᠦᠰᠦ ᠪᠡᠷ
ᠬᠢᠪᠡ》 ᠭᠡᠵᠦ ᠦᠭᠡ ᠪᠦᠷᠢ ᠶᠢ ᠠᠯᠳᠠᠵᠤ ᠪᠤᠷᠤᠭᠤ ᠪᠢᠴᠢᠭᠰᠡᠨ ᠡᠴᠡ ᠶᠡᠬᠡ ᠊ᠯᠡ
ᠢᠨᠢᠶᠡᠳᠦ ᠲᠡᠢ ᠬᠣᠱᠤᠩ ᠥᠭᠦᠯᠪᠦᠷᠢ ᠪᠣᠯᠵᠠᠢ᠃ ᠤᠭ ᠨᠢ ᠡᠨᠡ ᠨᠢ 《 ᠬᠠᠢᠢᠷᠠᠲᠤ
ᠬᠣᠩᠭᠤᠷ ᠲᠤᠯᠮ᠎ᠠ ᠴᠢᠨᠤ ᠪᠠᠨ ᠰᠢᠯᠦᠭ ᠢ ᠰᠢᠨ᠎ᠡ ᠦᠰᠦᠭ ᠢᠶᠠᠷ ᠬᠢᠪᠡ》
《ᠪᠢᠴᠢᠪᠡ》 ᠭᠡᠰᠡᠨ ᠦᠭᠦᠯᠡᠪᠦᠷᠢ ᠪᠠᠢᠢᠵᠡᠢ᠃

---

Олонх хүн бодохдоо монгол бичгийг тааж гүжирдэн уншдаг, уншсан зүйлийнхээ утгыг ойлгодоггүй, бичихүйд бараг үг бүрийг алдаж буруу бичдэг гэж үзэх болжээ. Ийн үзэх болсон нь олны ам дамжсан цуу үг, гүтгэлэг ярианаас үүдэлтэй байж болох бөгөөд "Уул үзээгүй байж хормой шуух" гэгчээр бичиг үсгээ оролдож эхлээгүй байж сураг ажгаар буруу бодож, сүрдэж эмээх нь эндүү сэтгэц бодлын харгай юм.
Ард түмэн дунд монгол бичгээр буруу хазгай бичсэн, уншсан хүний тухай шог хошин үг яриа тарсан байх юм уу уран зохиолд ч бичиг үсгийн чадвараар болхи хүнийг ёжлон дүрсэлсэн байх нь уншиж сонсоход инээдэмтэй боловч бас сургамжтай. Ийм нэг хөгтэй явдлыг ахмад зохиолч Л.Бадарч нэгэн өгүүлэгтээ дүрслэхдээ: "Харт хонхор Тулам чоныхоо хэлхсэн ясаар энэ шөлийг шинэ үсээр хив." гэж үг бүрийг алдаж буруу бичсэнээс их л инээдтэй хошин өгүүлбэр болжээ.  Уг нь энэ нь "Хайрт хонгор Дулам чинийхээ шүлгийг шинэ үсгээр хийв." (бичив) гэсэн өгүүлбэр байжээ.

Д. Баттогтох, Монгол бичгийн гайхамшиг оршивой, номоос 81х.

Монгол хэлний дуудлага ижил үгс (1)

---

ᠪᠡᠬᠡ 《бэх》 ᠪᠢᠴᠢᠵᠦ ᠵᠢᠷᠤᠬᠤ ᠬᠠᠷ ᠠ ᠪᠤᠳᠠᠭ᠃
ᠪᠡᠬᠢ 《бэх》 ᠪᠠᠲᠤ ᠪᠦᠬᠡ᠃
ᠪᠡᠬᠡᠯᠡᠬᠦ 《бэхлэх》 ᠬᠠᠷ᠎ᠠ ᠪᠡᠬᠡ ᠪᠡᠷ ᠪᠤᠳᠤᠬᠤ᠃
ᠪᠡᠬᠢᠯᠡᠬᠦ 《бэхлэх》 ᠪᠠᠲᠤ ᠪᠡᠬᠢ ᠪᠣᠯᠭᠠᠬᠤ᠃
ᠪᠡᠭᠡᠷᠡ 《бээр》 ᠬᠦᠢᠲᠡᠨ ᠳᠦ ᠳᠠᠭᠠᠷᠠᠬᠤ ᠶᠢᠨ᠃
ᠪᠡᠭᠡᠷᠢ 《бээр》 ᠶᠠᠷ᠎ᠠ ᠰᠠᠷᠬᠠᠨ ᠤ ᠢᠳᠡᠭᠡᠷᠢ᠂ ᠢᠯᠵᠢᠷᠡᠮᠡᠭ᠃
ᠪᠡᠷ᠎ᠡ 《бээр》 ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠤᠨ ᠬᠡᠮᠵᠢᠢ᠎ᠡ᠂ ᠨᠠᠢᠮᠠᠨ ᠬᠦᠷᠦᠰ ᠭᠠᠵᠠᠷ᠃
ᠪᠡᠯ 《бэл》 ᠠᠭᠤᠯᠠᠨ ᠤ ᠣᠷᠤᠢ ᠪᠠ ᠬᠣᠷᠮᠤᠢ ᠶᠢᠨ ᠬᠣᠭᠤᠷᠤᠨᠳᠤᠬᠢ᠃
ᠪᠡᠯᠡ 《бэл》 ᠡᠳ ᠮᠥᠩᠭᠦ ᠶᠢᠨ ᠬᠦᠷᠦᠩᠭᠡ᠃
ᠪᠡᠯᠡᠭ 《бэлэг》 ᠳᠠᠯᠠᠷᠠᠬᠬᠤ ᠰᠡᠳᠬᠢᠯ ᠢᠶᠡᠨ ᠢᠯᠡᠳᠬᠡᠵᠦ
ᠬᠦᠷᠭᠡᠭᠰᠡᠨ ᠶᠣᠰᠤᠨ ᠤ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ᠃
ᠪᠡᠯᠭᠡ 《бэлэг》 ᠦᠷᠡᠵᠢᠯ ᠦᠨ ᠡᠷᠬᠡᠲᠡᠨ ᠪᠤᠶᠤ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠤᠨ ᠢᠯᠭᠠᠯ᠃
ᠪᠡᠯᠡᠭᠯᠡᠬᠦ 《бэлэглэх》 ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ ᠪᠡᠯᠡᠭᠯᠡᠬᠦ᠂ ᠥᠭᠬᠦ᠃
ᠪᠡᠯᠭᠡᠯᠡᠬᠦ 《бэлэглэх》 ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠰᠠᠢᠢᠬᠠᠨ ᠢ ᠬᠦᠰᠡᠬᠦ᠂ ᠵᠦᠩᠨᠡᠬᠦ᠃
ᠪᠡᠷ 《бэр》 ᠶᠠᠷ᠎ᠠ ᠶᠢᠨ ᠭᠡᠷ ᠬᠠᠯᠢᠰᠤ᠃
ᠪᠡᠷᠢ 《бэр》 ᠬᠦᠪᠡᠭᠦᠨ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠨᠠᠷ ᠤᠨ ᠡᠬᠡᠨᠡᠷ᠃
ᠪᠡᠷᠢᠯᠡᠬᠦ 《бэрлэх》 ᠪᠡᠷᠢ ᠶᠢᠨ ᠶᠣᠰᠤᠭᠠᠷ ᠬᠢᠴᠢᠶᠡᠩᠭᠦᠢᠢᠯᠡᠬᠦ᠃
ᠪᠡᠷᠯᠡᠭᠦ 《бэрлэх》 ᠪᠡᠷᠲᠦᠬᠦ᠃

---

Хамаг Монгол улс

"Монгол хаад" товч намтар цадиг номоос оруулав.

Алтан ураг

"Монгол хаад" товч намтар цадиг номоос оруулав.

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (20)

---

ᠣᠶᠤᠨ ᠲᠦᠯᠬᠢᠭᠦᠷ ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠱᠠᠰᠲᠢᠷ ᠣᠷᠣᠰᠢᠪᠠᠢ(20)

ᠮᠠᠰᠢ ᠵᠦᠪ ᠶᠠᠪᠤᠪᠠᠰᠤ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠨᠡᠷ᠎ᠡ ᠠᠯᠳᠠᠷᠰᠢᠵᠤ
ᠮᠥᠨ ᠡᠨᠡ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠊ᠢᠢᠨ ᠴᠢᠭᠢᠨ ᠊ᠳᠣᠷ ᠴᠢᠮᠠᠭ ᠪᠣᠯᠬᠤ᠃
ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠪᠢᠯᠢᠭ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠠᠯᠠᠭᠠᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠲᠣᠭᠲᠠᠬᠤ᠃
ᠵᠢᠰᠤᠷ ᠶᠡᠬᠡᠳᠡᠪᠡᠰᠦ ᠲᠠᠮᠢᠷ ᠊ᠢᠢᠠᠨ ᠮᠡᠳᠡᠭᠳᠡᠬᠦ᠃
ᠪᠣᠷᠣᠭᠠᠨ ᠊ᠤ ᠤᠰᠤ ᠲᠦᠷᠭᠡᠨ ᠤᠷᠤᠰᠪᠠᠴᠤ ᠦᠳᠲᠡᠷ ᠵᠠᠮᠬᠠᠷᠠᠬᠤ᠃
ᠶᠡᠬᠡ ᠮᠥᠷᠡᠨ ᠳᠥᠯᠬᠡᠭᠡᠨ ᠤᠷᠤᠰᠪᠠᠴᠤ ᠶᠡᠬᠡ ᠳᠠᠯᠠᠢ ᠊ᠳᠤᠷ ᠴᠢᠳᠬᠤᠬᠤ᠃
ᠴᠢᠩ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠡᠷᠳᠡᠮᠲᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ
ᠴᠢᠨᠤ᠎ᠠ ᠬᠣᠨᠢ ᠬᠣᠶᠠᠷ ‌᠊ᠢ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠣᠩᠭᠤᠴᠠᠨ ᠊ᠳᠤᠷ ᠤᠰᠤᠯᠠᠬᠤ ᠮᠡᠲᠦ᠃
ᠴᠢᠩᠭᠢᠰ ᠪᠣᠭᠳᠠ ᠊ᠢᠢᠨ ᠵᠣᠬᠢᠶᠠᠭᠰᠠᠨ ᠰᠤᠷᠭᠠᠯ ᠡᠭᠦᠨ ᠊ᠢᠢᠡᠷ
ᠱᠠᠰᠢᠨ ᠲᠥᠷᠦ ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠡᠩᠬᠡ ᠠᠮᠤᠭᠤᠯᠠᠩ ᠲᠣᠭᠳᠠᠬᠤ ᠪᠣᠯᠲᠤᠭᠠᠢ᠃

ᠠᠢ᠎ᠠ !  ᠭᠠᠢᠢᠬᠠᠮᠰᠢᠭᠲᠤ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠦᠯᠢᠭᠡᠷ ᠡᠭᠦᠨ ᠊ᠢ
ᠲᠠᠩᠬᠠᠢ ᠠᠷᠠᠳ ᠦᠪᠡᠷᠴᠢᠯᠡᠨ ᠰᠢᠯᠭᠠᠭᠠᠳ
ᠰᠠᠢᠢᠳᠤᠷ ᠤᠬᠠᠵᠤ ᠰᠢᠭᠦᠪᠡᠰᠦ
ᠡᠳᠦᠭᠡ ᠊ᠢᠢᠨ ᠡᠨᠡ ᠴᠠᠭ ᠯᠤᠭ᠎ᠠ ᠨᠡᠢᠢᠯᠡᠬᠦ ᠲᠤᠯᠠ
ᠣᠶᠤᠨ ᠲᠦᠯᠬᠢᠬᠦᠷ ᠨᠡᠷ᠎ᠡ ᠲᠦ ᠰᠤᠷᠭᠠᠯ ᠡᠭᠦᠨ ᠊ᠢ
ᠦᠵᠡᠵᠦ ᠰᠤᠷᠬᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠳᠡᠢ᠃

Маш зөв явбаас (явбал) сайн нэр алдаршиж
Мөн энэ биеийн чихэнд чимэг болох.
Арга билэг хоёр алган дээр тогтох.
Зусар ихэдвээс тамираа (чадлаа) мэдэгдэх.
Борооны ус түргэн урсавч үтэр замхрах.
Их мөрөн дөлгөөн урсавч их далайд цутгах.
Чин сайн эрдэмт хүн
Чоно хонь хоёрыг нэгэн онгоцонд услах мэт.
Чингис Богдын зохиосон сургаал үүгээр
Шашин төр хоёр энх амгалан тогтох болтугай.

Аяа! Гайхамшигт сайн үлгэр үүнийг
Танхай ард өөрчлөн (өөрийн биеэр, биечлэн) шалгаад
Сайтар ухаж (ойлгож) шүүвээс (шүүвэл)
Эдүүгээгийн энэ цаг лугаа (цагтай) нийлэх тул,
Оюун түлхүүр нэрт сургаал үүнийг
Үзэж сурах хэрэгтэй.

Ертөнцийн дөрвөн үнэн юу вэ?

Монгол бичгээ сурч буй хүмүүс уншаад сийрүүлж бичвэл сайхан л байна. Бичгийн алдаа байвал хэлж туслаарай,  

Тусгаар тогтнол шүлгээс (3)

Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн “Тусгаар тогтнол” хэмээх шүлгээс:

Нүүрэнд нь гал бадарсан монгол эцгийн хийморь дээр
Нүнжгэнд нь нар гэрэлтсэн монгол эхийн сэтгэл дээр
Нүүдлийн өргөөнд нэгдсэн монгол аймгийн холбоон дээр
НҮБ-ын шилтгээнд заларсан монгол улсын далбаан дээр
Тусгаар тогтнол чамайг
Тунхаглан бичнэ би.

Тусгаар тогтнол шүлгээс (2)

Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн “Тусгаар тогтнол” хэмээх шүлгээс:

Эрх чөлөөний зарлиг ардын үндсэн хууль дээр
Эх хэл соёлынхоо адбиш баян сан дээр
Эгнэгтийн арга билиг алтан соёмбын гачил дээр
Эх нутгийн шорооны амиар солих ширхэг дээр
Тусгаар тогтнол чамайг
Тунхаглан бичнэ би.

Тусгаар тогтнол шүлгээс (1)

Ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуайн “Тусгаар тогтнол” хэмээх шүлгээс:

Ханат цагаан гэрийн од хийморийн тоонон дээр
Хасаг халуун тулганы омог дөрвөн тотгон дээр
Хан Алтай аавын онгон тэргүүн оргил дээр
Хатан Сэлэнгэ ээжийн одод орчих мандал дээр
Тусгаар тогтнол чамайг
Тунхаглан бичнэ би.

Монгол соёлын алтан ганжир

Ардын уран зохиолч Т.Галсан гуай “Монгол соёлын алтан ганжир” хэмээх дөрвөн мөрт шүлэгтээ:

Наашлуулж хэлбэл мянган жилийн нас сүүдэртэй нандин судар

Цаашлуулж саравчилбал түмэн оны түүх хэлхсэн төгс шастир

Морьтны оюуныг буман жилээр нэвт хэлэлцсэн сувд сондор

Монгол бичиг мину тусгаар тогтнол туг сүлдийн маань алтан ганжир.

Эрдэнийн сан субашидээс (11,12)

---

ᠥᠪᠡᠷ ᠊ᠦᠨ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠊ᠢᠢ ᠤᠬᠠᠭᠠᠨ ᠪᠡᠯᠢᠭ ᠊ᠢᠢᠡᠷ ᠰᠢᠨᠵᠢᠵᠦ ᠶᠠᠪᠤᠪᠠᠰᠤ
ᠥᠰᠲᠡᠨ ᠳᠠᠢᠢᠰᠤᠨ ᠣᠯᠠᠨ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠬᠠᠮᠢᠭ᠎ᠠ  ᠠᠴᠠ ᠳᠡᠢᠢᠯᠠᠬᠦ ᠂
ᠥᠪᠡᠲᠡᠭᠰᠡᠢ ᠢᠯᠠᠭᠤᠭᠰᠠᠨ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠬᠣᠳᠠ ᠊ᠢᠢᠨ ᠨᠢᠭᠡᠨ ᠪᠢᠷᠠᠮᠠᠨ
ᠥᠭᠡᠷ ᠊ᠢᠢᠡᠨ ᠭᠠᠭᠴᠠᠭᠠᠷ ᠣᠯᠠᠨ ᠳᠠᠢᠢᠰᠤᠨ ᠊ᠢ ᠳᠠᠷᠤᠭᠰᠠᠨ ᠦᠯᠢᠭᠡᠷ ᠮᠡᠲᠤ᠃

ᠣᠬᠠᠭᠠᠨ ᠮᠠᠭᠤᠲᠠᠨ ᠡᠢ᠎ᠡ ᠡᠪᠡᠳᠡᠷᠡᠨ ᠬᠢᠮᠣᠷᠠᠪᠠᠰᠤ
ᠣᠶᠤᠨ ᠲᠡᠭᠦᠯᠳᠡᠷ ᠮᠡᠷᠭᠡᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠦ ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠠᠮᠤᠷᠵᠢᠭᠤᠯᠤᠶᠤ ᠂
ᠤᠰᠤᠨ ᠮᠥᠷᠡᠨ ᠪᠤᠯᠠᠩᠬᠢᠷ ᠊ᠢᠢᠠᠷ ᠵᠦᠳᠡᠭ ᠪᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠊ᠢ
ᠤᠰᠤᠨ ᠲᠤᠩᠭᠠᠭᠴᠢ ᠴᠢᠨᠳᠠᠮᠠᠨᠢ ᠪᠠᠷ ᠲᠤᠩᠭᠠᠯᠠᠭ ᠪᠣᠯᠭᠠᠬᠤ ᠮᠡᠲᠦ ᠃

---

     Өөрийн биеийг ухаан бэлгээр шинжиж явбал
     Өштөн дайсан олон боловч хаанаас дийлдэх,
     Өвтэгш ялгуусан хэмээх хотын нэгэн бярман
     Өөрөө ганцаар олон дайсныг дарсан үлгэр мэт.

     Ухаан муутан эе эвдрэн хямарвал
     Оюун төгөлдөр мэргэн хүн аргаар амаржуулъюу,
     Усан мөрөн булингараар зүдэг болсныг
     Усыг тунгаагч чандманиар тунгалаг болгох мэт.

Эрдэнийн сан субашидээс (9,10)

---

ᠣᠯᠠᠨ ᠵᠦᠢᠯ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠪᠦᠬᠦᠨ ᠲᠡᠭᠦᠰᠦᠭᠰᠡᠨ ᠮᠡᠷᠭᠡᠨ
ᠣᠭᠲᠤ ᠭᠠᠭᠴᠠᠭᠠᠷ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠰᠠᠰᠢᠨ ᠠᠮᠢᠳᠠᠨ ᠊ᠢ ᠭᠡᠢᠢᠭᠦᠯᠦᠶᠦ ᠃
ᠣᠯᠠᠨ ᠮᠠᠭᠤ ᠤᠬᠭᠠᠨᠲᠠᠨ ᠳᠡᠮᠡᠢ ᠴᠤᠭᠯᠠᠪᠠᠴᠤ
ᠣᠳᠤᠨ ᠮᠡᠲᠦ ᠭᠢᠢᠭᠦᠯᠵᠦ ᠲᠤᠩ ᠦᠯᠦ ᠴᠢᠳᠠᠶᠤ ᠃

ᠬᠡᠳᠦᠢ ᠪᠡᠷ ᠶᠡᠬᠡ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠲᠡᠢ ᠮᠡᠷᠭᠡᠨ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠦ
ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠳᠤᠷ ᠥᠴᠦᠬᠡᠨ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠪᠠᠢᠢᠪᠠᠰᠤ ᠰᠤᠷᠠᠬᠲᠠᠬᠠᠢ ᠃
ᠬᠡᠵᠡᠶᠡᠳᠡ ᠡᠨᠡ ᠮᠡᠲᠦ ᠰᠤᠷᠤᠯᠴᠠᠵᠤ ᠶᠠᠪᠤᠪᠠᠰᠤ
ᠬᠡᠲᠦᠷᠬᠡᠢ ᠬᠠᠮᠤᠭ ᠊ᠢ ᠮᠡᠳᠡᠭᠴᠢ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠪᠣᠯᠤᠶᠤ ᠃

---

     Олон зүйл эрдэм бүхэн төгссөн мэргэн
     Огт ганцаар боловч шашин амьтныг гийгүүлъюү.
     Олон муу ухаантан дэмий цуглавч
     Од мэт гийгүүлж тун үл чадъюу.

     Хэдийгээр их эрдэмтэй мэргэн боловч
     Хэрэв бусдад өчүүхэн эрдэм байваас суртугай.
     Хэзээд энэ мэт суралцаж явбал
     Хэтэрхий хамгийг мэдэгч болох болъюу.

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (19)

---

ᠣᠶᠤᠨ ᠲᠦᠯᠬᠢᠭᠦᠷ ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠱᠠᠰᠲᠢᠷ ᠣᠷᠣᠰᠢᠪᠠᠢ(19)

ᠮᠠᠨᠠᠭᠠᠷ ᠦᠬᠦᠬᠦ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠬᠢᠴᠢᠶᠡᠨ ᠰᠤᠷᠤᠯᠴᠠᠬᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ᠃
ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠡᠰᠡ ᠰᠤᠷᠪᠠᠴᠤ ᠬᠣᠢᠢᠳᠤ ᠲᠥᠷᠦᠯ ‌᠊ᠳᠡᠭᠡᠨ
ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠊ᠤ ᠠᠪᠢᠶᠠᠰ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠲᠤᠯᠠ ᠬᠢᠴᠢᠶᠩᠲᠦᠨ ᠃
ᠠᠳᠤᠭᠤᠰᠤ ᠴᠤ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠰᠤᠷᠬᠤ ᠪᠦᠭᠡᠲᠡᠯ᠎ᠡ
ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠦ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠯᠠ
ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠦ ᠰᠤᠷᠤᠭᠰᠠᠨ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠪᠣᠯᠭᠤᠮᠵᠢᠳᠠᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠯ ᠰᠤᠷᠬᠤ ᠬᠢᠯᠪᠡᠷ ᠃

ᠦᠬᠦᠬᠦ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠠᠮᠢᠳᠤ ᠴᠠᠭ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠪᠤᠶᠠᠨ ᠊ᠢ ᠦᠢᠯᠡᠳ ᠃
ᠥᠲᠡᠯᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠵᠠᠯᠠᠭᠤ ᠴᠠᠭ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠬᠢᠴᠢᠶᠨ ᠃
ᠡᠪᠠᠳᠴᠢᠨ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠡᠷᠡᠭᠦᠯ ᠊ᠳᠠᠭᠡᠨ ᠪᠤᠶᠠᠨ ᠨᠣᠮ ᠊ᠢ ᠬᠢᠴᠢᠶᠨ ᠃
ᠦᠭᠡᠭᠦᠷᠡᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠴᠠᠭ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠥᠭᠯᠢᠭᠡ ᠊ᠢᠢ ᠥᠭ ᠃
ᠪᠦᠲᠦᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ ᠨᠥᠬᠦᠷ ᠲᠡᠷᠡ ᠪᠣᠯᠠᠢ ᠃

ᠬᠣᠭᠤᠰᠤᠨ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠊ᠢ ᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠯᠠᠮ᠎ᠠ ᠊ᠢᠢ ᠲᠠᠬᠢ ᠃
ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠵᠠᠶᠠᠭ᠎ᠠ ᠊ᠢᠢ ᠢᠯᠭᠠᠵᠤ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠡᠵᠡᠳ ᠊ᠢ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡ ᠃
ᠦᠬᠦᠬᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠪᠯᠠᠮ᠎ᠠ ᠠᠴᠠ ᠠᠶᠤᠬᠤ ᠃
ᠦᠭᠡᠭᠦᠷᠡᠬᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠬᠣᠲᠠᠴᠢ ᠨᠣᠬᠠᠢ ᠠᠴᠠ ᠤᠢᠢᠳᠬᠤ ᠃
ᠳᠣᠷᠣᠢᠢᠳᠠᠬᠤ ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠲᠦᠰᠢᠮᠡᠯ ᠡᠴᠡ ᠤᠢᠢᠳᠬᠤ ᠃

---

ᠣᠶᠤᠨ ᠲᠦᠯᠬᠢᠭᠦᠷ ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠱᠠᠰᠲᠢᠷ ᠣᠷᠣᠰᠢᠪᠠᠢ(19)

ᠮᠠᠨᠠᠭᠠᠷ ᠦᠬᠦᠬᠦ ᠪᠣᠯᠪᠠᠴᠤ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠬᠢᠴᠢᠶᠡᠨ ᠰᠤᠷᠤᠯᠴᠠᠬᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ᠃
ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠡᠰᠡ ᠰᠤᠷᠪᠠᠴᠤ ᠬᠣᠢᠢᠳᠤ ᠲᠥᠷᠦᠯ ‌᠊ᠳᠡᠭᠡᠨ
ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠊ᠤ ᠠᠪᠢᠶᠠᠰ ᠪᠣᠯᠬᠤ ᠲᠤᠯᠠ ᠬᠢᠴᠢᠶᠩᠲᠦᠨ ᠃
ᠠᠳᠤᠭᠤᠰᠤ ᠴᠤ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠰᠤᠷᠬᠤ ᠪᠦᠭᠡᠲᠡᠯ᠎ᠡ
ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠦ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠯᠠ
ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠦ ᠰᠤᠷᠤᠭᠰᠠᠨ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠪᠣᠯᠭᠤᠮᠵᠢᠳᠠᠢ ᠪᠣᠯᠪᠠᠯ ᠰᠤᠷᠬᠤ ᠬᠢᠯᠪᠡᠷ ᠃

ᠦᠬᠦᠬᠦ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠠᠮᠢᠳᠤ ᠴᠠᠭ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠪᠤᠶᠠᠨ ᠊ᠢ ᠦᠢᠯᠡᠳ ᠃
ᠥᠲᠡᠯᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠵᠠᠯᠠᠭᠤ ᠴᠠᠭ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠡᠷᠳᠡᠮ ᠊ᠢ ᠬᠢᠴᠢᠶᠨ ᠃
ᠡᠪᠠᠳᠴᠢᠨ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠡᠷᠡᠭᠦᠯ ᠊ᠳᠠᠭᠡᠨ ᠪᠤᠶᠠᠨ ᠨᠣᠮ ᠊ᠢ ᠬᠢᠴᠢᠶᠨ ᠃
ᠦᠭᠡᠭᠦᠷᠡᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠤᠷᠢᠳᠠ ᠪᠠᠶᠠᠨ ᠴᠠᠭ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠥᠭᠯᠢᠭᠡ ᠊ᠢᠢ ᠥᠭ ᠃
ᠪᠦᠲᠦᠬᠦᠢ ᠊ᠢᠢᠨ ᠳᠥᠷᠪᠡᠨ ᠨᠥᠬᠦᠷ ᠲᠡᠷᠡ ᠪᠣᠯᠠᠢ ᠃

ᠬᠣᠭᠤᠰᠤᠨ ᠴᠢᠨᠠᠷ ᠊ᠢ ᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠯᠠᠮ᠎ᠠ ᠊ᠢᠢ ᠲᠠᠬᠢ ᠃
ᠬᠣᠶᠠᠷ ᠵᠠᠶᠠᠭ᠎ᠠ ᠊ᠢᠢ ᠢᠯᠭᠠᠵᠤ ᠮᠡᠳᠡᠬᠦ ᠡᠵᠡᠳ ᠊ᠢ ᠬᠦᠨᠳᠦᠯᠡ ᠃
ᠦᠬᠦᠬᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠪᠯᠠᠮ᠎ᠠ ᠠᠴᠠ ᠠᠶᠤᠬᠤ ᠃
ᠦᠭᠡᠭᠦᠷᠡᠬᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠬᠣᠲᠠᠴᠢ ᠨᠣᠬᠠᠢ ᠠᠴᠠ ᠤᠢᠢᠳᠬᠤ ᠃
ᠳᠣᠷᠣᠢᠢᠳᠠᠬᠤ ᠨᠣᠶᠠᠨ ᠰᠠᠢᠢᠨ ᠲᠦᠰᠢᠮᠡᠯ ᠡᠴᠡ ᠤᠢᠢᠳᠬᠤ ᠃

Манагар(маргааш) үхэх боловч эрдмийг хичээн суралцах хэрэгтэй.
Хэрэв эс суравч хойт төрөлдөө
Сайны авъяас болох тул хичээгтун.
Адгуус ч эрдмийг сурах бөгөөтөл,
Эрдэнэт хүний бие олсон тул,
Хүний сурсан эрдмийг болгоомжтой болбол сурах хялбар.

Үхэхийн урьд амьд цагтаа буяныг үйлд.
Өтлөхийн урьд залуу цагтаа эрдмийг хичээ.
Өвчин хүртэхүйн урьд эрүүлдээ буян номыг хичээ.
Үгүйрэхийн урьд баян цагтаа өглөгийг өг.
Бүтэхийн дөрвөн нөхөр тэр болой.

Хоосон чанарыг олсон ламыг тахь.
Хоёр заяаг ялгаж мэдэх эздийг хүндэл.
Үхэх хүн сайн ламаас айх.
Үгүйрэх хүн сайн хоточ нохойноос уйдах.
Доройтох ноён сайн түшмэлээс уйдах.

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (18)

Ер бусад юмыг засаж болно.
Гагцхүү муу хүнийг засаж үл болно.
Олон бүгд архи уусан хүнийг жаргал гэнэм.
Найрлан явах өвчтэй хүнийг жаргалд тооцох буюу.
Муу хүнийг хэрэгт зарвал өвчин хүртэх,
Аргагүй зарваас хойноос нь бас явах,
Хэрэв аянд явбаас өмнөөс уршиглан ирж,
Шал бал  худал өгүүлэн хэрүүл үүсгэх.
Эцэг эхээ хуурч бүрэлгээд,
Ийм тийм гуйж эс өгөв хэмээн харин гутах,
Эмээ даган, төрхөмд нь зарагдах,
Өр шир хийж төрөл төрөгсөдөө зовоох,
Хулгай худал хийж амь биеэ үрэх,
Ийм зовлон бүгдийг өөрөө үйлдээд
Ах дүү минь аль буй гэж
Гомдох олон буй заа.
Эрдэнэт хүний төрлийг олсон тул
Тийм муугаас зайлах хэрэгтэй.

ᠣᠶᠤᠨ ᠲᠦᠯᠬᠢᠭᠦᠷ ᠨᠡᠷᠡᠲᠦ ᠱᠠᠰᠲᠢᠷ ᠣᠷᠣᠰᠢᠪᠠᠢ(18)
ᠶᠠᠷᠦ ᠪᠤᠰᠤᠳ ᠶᠠᠭᠤᠮ᠎ᠠ ᠊ᠢᠶ ᠵᠠᠰᠠᠵᠤ ᠪᠤᠯᠤᠮᠤᠢ᠃
ᠭᠠᠭᠴᠠᠬᠦ ᠮᠠᠭᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠢ ᠵᠠᠰᠠᠵᠤ ᠦᠯᠦ ᠪᠣᠯᠤᠮᠤᠢ᠃
ᠣᠯᠠᠨ ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠠᠷᠢᠬᠢ ᠤᠤᠭᠤᠭᠰᠠᠨ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠢ ᠵᠢᠷᠭᠠᠯ ᠭᠡᠨᠡᠮ᠃
ᠨᠠᠢᠢᠷᠯᠠᠨ ᠶᠠᠪᠤᠬᠤ ᠡᠪᠡᠳᠴᠢᠳᠡᠢ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠢ ᠵᠢᠷᠭᠠᠯ ᠊ᠳᠤᠷ ᠲᠣᠭᠤᠴᠠᠬᠤ ᠪᠤᠶᠤ᠃
ᠮᠠᠭᠤ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠊ᠢ ᠬᠡᠷᠡᠭ ᠲᠤᠷ ᠵᠠᠷᠤᠪᠠᠰᠤ ᠡᠪᠡᠳᠴᠢᠨ ᠬᠦᠷᠲᠡᠬᠦ᠂
ᠠᠷᠭ᠎ᠠ ᠦᠭᠡᠢ ᠵᠠᠷᠤᠪᠠᠰᠤ ᠬᠣᠢᠢᠨ᠎ᠠ ᠠᠴᠠ ᠠᠨᠤ ᠪᠠᠰᠠ ᠶᠠᠪᠤᠬᠤ᠂
ᠬᠡᠷᠪᠡ ᠠᠶᠠᠨ᠎ᠠ ᠶᠠᠪᠤᠪᠠᠰᠤ ᠡᠮᠦᠨ᠎ᠡ ᠡᠴᠡ ᠤᠷᠰᠢᠭᠯᠠᠨ ᠢᠷᠡᠵᠦ᠂
ᠱᠠᠯᠠ ᠪᠠᠯᠠ ᠬᠤᠳᠠᠯ ᠦᠭᠦᠯᠡᠨ ᠬᠡᠷᠡᠭᠦᠯ ᠡᠭᠦᠰᠭᠡᠬᠦ᠃
ᠡᠴᠢᠭᠡ ᠡᠬᠡ ᠪᠡᠨ ᠬᠠᠭᠤᠷᠴᠤ ᠪᠦᠷᠢᠯᠭᠡᠭᠡᠳ᠂
ᠢᠢᠨ ᠲᠡᠢᠢᠨ ᠭᠤᠶᠤᠵᠤ ᠡᠰᠡ ᠥᠭᠪᠡ ᠬᠡᠮᠡᠨ ᠬᠠᠷᠢᠨ ᠭᠤᠲᠤᠬᠤ᠂
ᠡᠮ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠳᠠᠭᠠᠨ ᠲᠥᠷᠬᠦᠮ ᠳᠦᠨᠢ ᠵᠠᠷᠤᠭᠳᠠᠬᠤ᠂
ᠥᠷᠢ ᠰᠢᠷᠢ ᠬᠢᠵᠦ ᠲᠥᠷᠦᠯ ᠲᠥᠷᠦᠭᠰᠡᠳ ᠶᠢᠡᠨ ᠵᠣᠪᠠᠭᠠᠬᠤ᠂
ᠬᠤᠯᠠᠭᠠᠢ ᠬᠤᠳᠠᠯ ᠬᠢᠵᠦ ᠠᠮᠢ ᠪᠡᠢ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠦᠷᠡᠬᠦ᠂
ᠢᠢᠮᠤ ᠵᠣᠪᠠᠯᠠᠩ ᠪᠦᠭᠦᠳᠡ ᠢᠢ ᠥᠪᠡᠷ ᠶᠢᠡᠨ ᠦᠢᠯᠡᠳᠦᠭᠡᠳ᠂
ᠠᠬ᠎ᠠ ᠳᠡᠭᠦᠦ ᠮᠢᠨᠤ ᠠᠯᠢ ᠪᠤᠢ ᠭᠡᠵᠦ᠂
ᠭᠣᠮᠤᠳᠠᠬᠤ ᠣᠯᠠᠨ ᠪᠤᠢ ᠵ᠎᠎ᠠ᠃
ᠡᠷᠳᠡᠨᠢᠲᠦ ᠬᠦᠮᠦᠨ ᠦ ᠲᠥᠷᠦᠯ ᠢ ᠣᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠲᠤᠯᠠ
ᠲᠡᠢᠢᠮᠦ ᠮᠠᠭᠤ ᠠᠴᠠ ᠵᠠᠢᠢᠯᠠᠬᠤ ᠬᠡᠷᠡᠭᠲᠡᠢ᠃

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (17)

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (16)

Оюунтүлхүүр нэрт шастир оршвой (15)

Төрт ёс

Нүүдэлчин монголчуудын эрт дээдсээс уламжлан ирсэн төрт ёсны илрэл нь юуны өмнө эзэн тэргүүн, ах захаа хүндлэх ёс билээ. “Монголын Нууц Товчоон”-д бичсэнээр Чингисээс дээш арав дахь үеийн өвөг Бодончарын хэлсэн “бие тэргүүт, дээл захт сайн” гэдэг үг, үе үеийн монголчуудын ахас дээдэс, ёс төрөө хүндлэхийн учрыг сургамжилсан үг буюу ардын цэцэн үг болон уламжилжээ.

Монгол хэлний "төр" гэдэг үгийн нэн эртний утга нь "ёс", "хэв журам" юм. Хууль цааз гэж байгаагүй эрт үед хүмүүс хоорондын харилцааг зохицуулах гол зүйл нь нийтээр даган мөрддөг, ах зах үеэсээ залуу үе нь өвлөж авдаг хэв ёс, зан заншил, элдэв цээрийн зүйл байсан буй. Эдгээр нь бичигдээгүй хууль болж, бүх хүн сахин биелүүлдэг байжээ. Төрт ёс хэмээхийн эртнээс эдүгээ хүртэлх гол утга нь тухайн улс үндэстний тогтсон хэв ёс, хууль дүрмийг чанд сахин мөрдөхийг өгүүлж буй. 

Монголчуудын сэтгэлгээгээр төр гүрэн бол гэр бүлтэй ижил бөгөөд аль алинд нь ёс журмыг сахин байх ёстой. Ах захын ёс бол айл гэрээс авахуулаад, нийгэм бүхэлд нь хамаарах ёстой түгээмэл зарчим ажээ. Иймд гэрийн дотор бол "аав нь бүгдийн хаан" гэсэн үг. Түүнчлэн улс үндэстний дотор бол эзэн хаан нь тэнгэр эцгийн газар дээрх биелэл гэж үздэг байжээ.

Төрөө дээдлэх үзэл бол уламжлалт ёс журам, улс гүрний засан тохинуулах хууль цааз, улс гүрний эрхийг барих эрхэм хүний суурь суудлыг хүндэтгэн дагах явдал юм.

Ш.Чоймаа, Монгол ёс заншил, уламжлалт ухаанаа заан сургагч нарт тус дэм номоос.

Д.Нацагдорж "Монголын түүх" өгүүллийн төгсгөлийн шүлэг (2)

Монголын түүх 2-р хэсэг

Хаан Чингисийн үед, хамаг улсын тэргүүнд
Хөх монголын үрс, хуяг дуулга засцгаасан
Хоромсог саадгаа агсаж, хүлэг морио ташуурдсан
Холхи ойрхийг нэгтгэж, хүний түүхнээ манлайлсан
         Мянган голыг гаталсан морин туурайн гавьяа
         Найман зүгт мандсан эцэг өвгийн гавьяа
         Нармай төрийг байгуулсан дэлхий дахинаа гавьяа
         Манай өнгөрүүлсэн түүх хүн төрөлхтнөө гавьяа
Монгол хэмээх нэгэн нэр ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай
Монголын тул хэмээх сэтгэл маны зүрхнээ холбоотой
Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл орхиж болшгүй соёл мөн
Үхтэл орших төрөлх нутаг салж болшгүй орон мөн
         Хангай дэлхий хэвээр атал хүний явдал их л хувирсан
         Хойшхи мөрийг харж, урагших замыг давшилтай
         Харийн хөнөөл хэтрэхэд үндэсний хувьсгал гарсан шүү
         Түмэн оны энхийг ийнхүү тэмцэн бүтээмүй.