Эрхий мэргэн

Эрт урьд цагт энэ дэлхийд долоон нар гараад, ган гачиг болоод, газрын хөрс улайгаад, ус мөрөн ширгээд, ургамал мод хатаад, амьтан хүн халууцаад, адуу мал харангатаад байх суухын аргагүй болж гэнэ. Тэгтэл тэр нутагт Эрхий мэргэн гэдэг харснаа харвадаг, харваснаа онодог, хавтай мэргэн харваач байж гэнээ <Огторгуйд гарсан олон нарыг чи онож харваад устгаад өгөөч> гэж олон амьтан түүнд очиж гуйж гэнэ.

Эрий эр төрсөн Эрхий мэргэн харваач эрхийдээ эрчимтэй, элгэндээ сөстэй, залуу настай, халуун цустай, хүн болохоор мэргэн харвадагтаа эрдэж: < Долоон нарыг би долоон сумаар нэг нэг харваад онож устгаж чадахгүй бол эрхий хуруугаа огтлоод, эр хүнээ байгаад, хар ус уухгүй, хагд өвс идэхгүй (амьтан болоод) харанхуй нүхэнд амьдарна > гэж ам алдаж андгай хийж гэнэ.

Тэгээд дорнодоос өрнөд хүртэл огторгуйд цуварсан долоон нарыг

зүүнээс нь харваад гарч гэнэ. Зургаан сумаар зургаан нарыг устгаад долоодох нарыг харвахаар (татаж дэлж) шагайж шившиж байтал нь хараацай шувуу хоорондуур нь орж халхалсанд, харваад орхисон чинь хараацайн сүүлийг сэт оносон учир (алтан) хараацайн сүүл хоёр салаа болчихсон гэнэ. Харин өнөөх сүүлчийн нар харваачнаас айгаад баруун уулын цаагуур, барс гээд далд орчихож гэнэ.

Эрхий мэргэн харваач хараацай шувууг садаа боллоо гэж харцага алаг мориороо хөөж алах гэсэнд морь нь хэлж гэнэ: <Харуй бүрийгээс харуй бүрий хүртэл хөөгөөд хараацай шувууг би гүйцэхгүй бол хөл мөчий нь огтлоод хөдөө газар хаяарай! Би эмээлт морио байгаад, энхэл тунхал газар амьдрах болно> гэж ам тангаргаа өгчээ.

Хараацай шувууг хөөгөөд хариугүй гүйцэхийн даваан дээр хараацай шувуу хаашаа ч хамаагүй хальт булт үсрээд арай гүйцэгдэлгүй зугтаасаар үүрийн харуй бүрий хүргэчихэж гэнэ. Эрхий мэргэн уурлаад харцага алаг мориныхоо урд хоёр хөлийг огтлоод хөдөө газар хаячихсан чинь

алаг даага болчихож гэнэ. Алаг дааганы урд хоёр хөл богино байдгийн учир тэр гэнэ. Бас хараацай шувуу харуй бүрийгээр морьтой хүний урдуур хойгуур ээрэн тойрон нисдэг нь <Намайг гүйцэх үү? гүйцэх үү?> гэж дооглож бултан нисдэг нь тэр гэнэ.

Эрхий мэргэн өөрөө эр хүний ам тангаргийн ёсоороо эрхий хуруугаа огтолж хаяад, эр хүнээ байгаад, хар ус уудаггүй, хагд өвс иддэггүй тарвага болоод харанхуй нүхэнд амьдардаг болсон гэнэ. Тарваганы хөлийн сарвуу дөрөв байдаг нь үүнээс болсон гэнэ. Бас эрхий мэргэн харваач, тарвага болсноо мартаад орой өглөөний нарнаар отож байж нарыг харвана гэж өглөө оройн нарнаар нүхнээсээ гардаг учир тэр гэнэ. Жич тарваганд хүн мах гэж хүн идэж болдоггүй мах байдаг нь Эрхий мэргэний мах учраас тэр гэнэ. Мөн энэ дэлхийд үлдсэн ганц нар Эрхий мэргэнээс айгаад уулын цаагуур орчихсон учраас өдөр шөнө ээлжилдэг болсон гэнэ.

Тайлбар: Уг үлгэрийг Булган аймгийн хуучин Авзага (одоогийн Хишиг-Өндөр) сумын ард Ш.Цэдэн-ишээс бичиж авчээ. Монгол ардын аман зохиолын дээж, 136 тал.

Гэр (хөх судараас)

Гэр Эсгийгээр бүрхсэн гэр чинь Эрдэмт дээд ордон болтугай Эрдэмт ордонд суусан эзэн чинь Эрх хүчин нэмэгдэж ийн жарган атугай Босгот гэрийн үүднээс Буянт булаг дэвлэн Боржигид язгуурт тэнгэрлэг эзэн минь Булт бүхнийг эзлэн суух болтугай.

Магнагаар бүрхсэн өргөө чинь маш дээд орон болтугай. Манжлагат хөшигт суусан манай эзэн Магадаар дэлхий дахиныг эзэлтүгэй. Тажаар дотолсон өргөө чинь

Тансаг сайхан харш болтугай. Тавтайяа дотор суугч бидний эзэн Тасархай их хаан сууринд суутугай. Тоононд агсан гэрийн сахиусанд Тунамал рашааны сацал өргөмү Дотор оршсон эрхэт эзнийг минь Тотгор үгүйеэ жаргалант болгон соёрх. Хоймор агсан ширээ суудлын эздэд Хотол бүрэн рашааны сацал өргөмү. Хос сайхан дөрвөн хөлт сандлаа Хол уртад бат болгон зохио. Хөх судар I  <122 тал>

Автай сайн хаан (2)

Бөгсийн даваа нэртэй болсон гэдэг.
    За тэгээд сүм дуганаа барьчихаад, Далай лам тэр сарын тэдний өдөр ирж аравнайлж өгнө гэсэн тэр өдөр нь ч яг болж, алга болохоор уур нь хүрч хурдан цагаан морио эмээллэж, хуяг дуулга агсаад мордох гэж байтал бороо орох янзтай малгайн чинээ хар үүл гарснаа юу юугүй ойртож ирээд намрын цатгалан адууны хомоолын дайтай халтар арвайгаар бороо орж.
    - Аа энэ чинь ингэж аравнайлах байсан юмаа гээд явахаа саатсан гэдэг.
    Тэр арвайнаас манай нутагт Насан хувьтай тайжийнд нэг байдаг байсан.
    Тэрнээс хойш Автай хаан Баруун Хайрхан гэдэг газар ав хөөж явсан. Тээр баруун дор нь утаа гарч гэнэ. (Энэ юун утаав? үзээд ир) гэж нэг хүн давхиулсан.
    Явсан хүн ч түр удалгүй хүрч ирээд:
    - Нэг муухай царайтай хув орог зүстэй хүн гурван чулуу тулаад хар цай чанаж сууна гэж хэлж ирж. Автай хаан:
    - Аа тэр хүнтэй уулзана гэж тэрлүү давхилдцагааж.
    Тэгсэн Автай хаан мориноос буумагц мөргөж адис авч байна гэнэ. Хар цайнаас нь ууж, хар модон аяганаас нь будаа идэж байх юм гэнэ. (Энэ хаан чинь энэ муухай амьтнаас сэжиглэхгүй, эгээ

солиороогүй бололтой билээ) гэж албат нар нь гайхаж байж.
    Тэр хув орог хүн хэлж байна гэнэ. (Ханджамц хатныг миний энэ голомтон дээр хөнгөрүүлнэ шүү) гэж, Авдай ч (За за) л гэж байх юм гэнэ.
    Тэгээд түр удал ч үгүй Түшээт ханы Ханджамц хатан хөл хүнд болж тэр газар хөнгөрүүлэхээр авч очсонсон. Нөгөө газар нь нэг өнжгөө зулзгалаад 8 зүйл өнгийн зулзгатай өөрийнхөө хамт есөн зүйлийн амьтан байж байна гэнэ. Тэрний нь зайлуулаад хөнгөрсөн хүү гарсан гэнэ. Халхын дөрвөн хаанаас бэлэг ирүүлсэн ба Цэцэн ханаас гэгээн цолоо өргөж ган бүстэй өлний явуулсан гэлцдэг юм. Тэр есөн зүйл гэдэг нь хуучин Илдэн вангийн хошууны нутаг. Сүүлдээ хувираад (Усан зүйл) болсон юм. Өндөр богдыг ингэж мэндэлсэн гэлцдэг. Тэр есөн зүйлийн хавьд үнс шиг жижиг саарал толгой байсан гэдэг. Түүнийг Өндөр богдын чихэвчний үнс гэж ярьдаг байсан.
    Тэр газардаа одоогийн Өвөрхангай аймгийн Зүйл сумын нутагт л байхдаа.

(Үлгэрч Жанчивын Очироос тэмдэглэж авч (х.202))

Автай сайн хаан (1)

   Автай сайн хаан Баруун хайрханы шилээр албат иргэдээсээ дагуулж ан гөрөө хөөж яваад өрөөсөн хөл нь хавджээ. Ингэж байтал тэртээ хол гал гялтганаж харагдахад, (Энэ эзгүй цөл, усгүй шилд юун гал байх билээ?) гэж давхилдан очсонд гэзэг үс нь сэгсийсэн муухай царайны хоёр хүн байна гэнэ.
    Та нар хаанахын хэн гээч хаачиж яваав?
гэж загнаад явуулчихжээ.
    Тэгээд тэр хоёрын байсан газар түр суутал Автай  хааны хөлийн хавдар намдаж,
    Аа энэ учиртай улс явсан байна.
Тэр хоёр хүнийг олж ир гэж зарлиг буулгаад, ойр хавьд эрээд ер олдсонгүй. Харин нэг хүн жингэр жингэр хийсэн дуутай жижиг төмөр эд олж ирж. (Энэ юу гээч, хаана байдаг зүйлэв, саяын хоёр хүн юун улс вэ?) гэж мэрэгч төлөгч нараа цуглуулж асуусанд мэдэх хүн огт гарсангүй. Харин энд тэнд явж эргэл мөргөл хийж их тэнэсэн нэг өвгөн (Саяын хоёр хүн бол азар1  гэдэг, энэ дуутай төмөр бол Баруун зуу гэдэг газар байдаг (хонх) гэдэг юмаа) гэж хариулсан байна. Автай хаан энэ үгийг сонсмогц:
     - А би тэр газрыг чинь очиж үзнэ гээд хурдан



цагаан морио унаж, хуяг дуулгаа агсаж, Баруун зууд явахаар болов оо. Тэр шөнө Далай лам зэр зэвсэг агссан зэлүүд талын баатар ирж явна гэж зүүдэллээ. Маргааш өглөө нь лам нараа цуглуулж
     - За би урьд шөнө зэр зэвсэг агссан зэлүүд талын баатар, сүмд орж ирж байна гэж зүүдэллээ. Бодвол Халхын галзуу баатар ирж явах шиг байна. Тэр их дүрэмгүй хүн,  дураар нь байлгалгүй тун горьгүй. Та нар хэрэггүй, би их сүрдэж байна.
    - За та нар Шуурхай хар толгой өнгөрөөд ирвэл таван шар нохойгоо тавиад нэг үзээрэй. Тэд ямар янзтай байх нь вэ? гэж. Түр удалгүй хурдан цагаан морийг унасан хуяг дуулга агссан баатар шинжийн хүн ирлээ гэж хэл ирж, таван шар нохойгоо тавиадахсан, өмнө хойно нь гарч эрхэлж тоглоод яах ч үгүй байж.
    - За тэгээд Автай хаан далай ламд хар хадаг барьж мөргөж гэнэ.
    - Чи яагаад над хар хадаг барьж мөргөж байгаа билээ гэсэнсэн.
    - Би төрийн хар хүн. Ном шашин гэгчий чинь мэдэхгүй гэжээ.
    - За тэгвэл шашин, бурхан шүтээн гэгчийг үз гэж далай лам хэлжээ. Үзэж ирээд ном шашин үзлээ гэж цагаан хадаг барьж мөргөж байна гэнэ.
     Автай  хаан дараа өдөр нь:



    - За би энэ сүм дуган, бурхан шүтээнийг халхад байгуулна. Над шүтэх бурхан, тахих лам өг гэж хэлжээ.
    - Зэр зэвсэг барьсан зэлүүд талын баатар таны авна гэснийг чинь өгнө, өөрөө үзээд ав гэж байна гэнэ.
    Тэгээд дуганын дотор сууж байгаа лам нарын нь элэг рүү сэлмээ чиглүүлээд явж, цөм л цочиж гэдэргээ болж байж. Харин хамгийн арын доод мөрөнд сууж байсан өрөөсөн нүдээ дарж боосон доожоогүй муу баньд дажрахгүй сууж байна гэнэ. Тэгэхээр нь Автай хаан     - За танидгаараа муу сохрыгоо аваад явъя гэж.
    Тэр баньд хэлжээ. (Би очиход очноо. Энэ дүрээрээ очиж болохгүй. Хойноос чинь төрөл арилжиж очно) гэж хэлжээ.
    Бурхны нь мөн л элэг рүү нь сэлмээрээ чичлээд явж. Тэгсэн Гомбо гүр бурхан жаахан хөдөлж гэнэ. (Энэ нэг жаал амьтай шиг юмуудаа) гээд аваад сугавчилчихаж гэнэ. Ингээд Автай хаан нутагтаа буцаж яваад, Бөгсийн даваа гэдэгт бууж тамхи нэрж суусан ганзгалаатай бурхан нь хэлтийгаад байхаар нь аваад газар тавьчихаад тамхиа татаж дуусаад мордох гэсэн цээж нь өндөгнөөд бөгс нь газар наалдчихсан байна гэнэ. (Дургүй бөгс нь үлдэг, дуртай цээж нь яваг) гээд цээжий нь тас цавчиж авч ганзгалаад явжээ. Ингээд тэр даваа

Загал буурал

Загал буурал


Чингис хаан авд унадаг загал, буурал хоёр морьтой байснаа 
алдаад эрэлд морджээ. Ингээд одоогийн Дорноговь 
аймгийн Мандах сумын нутагт орших арван найман Богд 
уулын хавь газраар холын бараа харж яваад хоёр 
морио харах гэсэн, нэг уул халхлаад байхаар сэт харваж 
онь гаргасан гэдэг. Богд уулын доод ёроолд дахь дэвсэг 
тал газраар тогтсон овон товон уул толгойг Чингисийн 
онь гаргаж харвахад бутарсан шороо гэж ярьдаг юм. Тэгсэн 
Чингис хааны хоёр морь Богд уулын ард ирж нутагшиж
байсны нь олж аваачаад тэндэх газрыг хоёр морины нэрээр
Загал, Буурал гэж нэрлэх болсон ажээ.


(Монгол ардын аман зохиолын дээж, 1978 он)

Сохор зоосны дууль

СОХОР ЗООСНЫ ДУУЛЬ

Нэгэн баян эзэн байжээ. Ганц хүүтэй, хүү нь ажилгүй, эрхийн тэнэг юмсанж.

Ингээд хүүгээ бага дээр нь засаж авахаар шийдэн өөрийн танил нэгэн баянд

зарцлуулахаар өгч гэнэ. Өгөхдөө нөгөө баян эзэнд:

- За чи миний хүүгээр яг нэг жил ажил хийлгэ. Ажлын хөлсөнд нь сохор зоос

байхад л болно гэж гэнэ.

Нөгөө баян ямар учиртайг нь гайхаад, гайхаад учрыг нь олсонгүй, намайг сонжиж

байж магад гэж бодоод хүүг нь тааваар нь байлган, сайн хувцас, сайн хоолоор хооллосоор

яг нэг жил болоод болзсон газартаа хэлснийх нь дагуу ганц зоостой авчирч өгчээ. Харих

замд нэгэн том мөрөн тааралдав. Мөрний эрэг дээр амарч байхдаа аав нь:

- За миний хүү ажил хийж сурав уу? гэхэд хүү:

- Ажил хийж сурлаа гэж гэнэ. Аав нь ажлын хөлсний ганц зоосыг нь авсанаа

мөрний ус руу шидэж орхив.

Харин хүү гайхсан шинжтэй харсанаа юу ч хэлсэнгүй цааш явжээ.

Аав бас өөр нэгэн эзэнд урьдын адил болзолтойгоор өгсөн боловч нөгөө эзэн ч мөн

л адил эргэлзэж байснаа тааваар нь нэг жил болгоод буцаажээ. Мөн харих замдаа ажлын

хөлс ганц зоосыг нь ус руу шидсэн ч мөн урьдын явдал давтагдаж гэнэ.

Ингээд аав хаширсангүй бас нэгэн баян эзэнд зарцлуулахаар өгчээ. Харин энэ эзэн

урьдын эздийн адил гайхширсан боловч “Энэ ямар нэгэн учиртай байх” гэж бодоод хүүг

нь жирийн нэгэн барлагийн адил ажилд зүтгүүлж өгчээ. Өглөө хар үүрээр хөөн ажилд

гарган, үд дээр аяга 

усанд чанасан тутрага, орой ганц ширхэг эрдэнэ шишээр хооллон,

харанхуй болтол ажилд зүтгүүлэн бүтэн жил талхиж гэнэ. Ингээд болзсон хугацаа болон

аавд нь хүргэж өгөөд ажил сайн хийсэн гээд өөрийн санаснаар ажлын хөлс төлөх гэсэн

боловч аав нь зөвшөөрсөнгүй, тохиролцсоноо л өг гэж гэнэ. Ингээд хоёул буцаж яваад

мөн л мөнөөх мөрний эрэг дээр амрахаар суув. Аав:

- За миний хүү ажил хийж сурав уу? гэхэд хүү:

- За даа, аав минь дөнгөж л ажлын зах, зухтай л болж байна даа гэхэд аав гайхан

ажлын хөлс ганц сохор зоосыг нь аван усруу шидэхээр далайтал хүү учиргүй сандран

эцгийнхээ гарыг барин хорьж:

- Аав минь, энэ хэдийгээр ганц муу сохор зоос төдийхөн боловч миний бүтэн

жилийн ажлын хөлс билээ гээд нүдэнд нь нулимс тунаж ирэхэд сая аав:

- Тийм байна, миний хүү үнэхээр ажил сурчээ. Урд нь хоёр удаа чиний бүтэн

жилийн ажлын хөлс гэгдэж ирсэн зоосыг усруу шидэхэд чи огт тоохгүй байж билээ.

Харин энэ ганц зоосыг чи үнэхээр хөлсөө гойжуулан, хүчээ шавхаж олсон болохоор чи

усруу хийчихвий гэж бачимдан сандарч байгаагаас тодхон байна. Жинхэнэ ажлын хөлс

гэж энэ дээ гэж гэнэ.

Цэцэг таригч өвгөн

“Эрт эдүгээхийн гайхамшигт сайхан үзэгдэл” Судраас

                    Цэцэг таригч өвгөн үдэш

                    цэцгийн дагинатай учирвай

          ...

          Хөөрхий цэцэг хүнээс юуны өөр

          Хөлдүү газраа гэсэхүй цагт үндэс нь хүмүүжмүй.

          Хөгжиж ургасан цагт хөх навч нь дэлгэрмүй.

          Хүлцэнгүйгээр хөтөр салхины аюулыг дагамуй за.

          Хөх огторгуйн хурын рашаанаар амьдармуй.

          Хүчин төгөлдөр нарны дулаанд шүтмүй.

          Хүсэлд эзэн нь цэцэглэхүйг эрэн санахуйд

          Хөөрхий цэцэг аягаа дэлгэн сайхан нээмүй.

          Хүний жаргал нэгэн жилийн дөрвөн улирлыг ээлжлэн цэнгэлдмүй.

          Хөөрхий цэцэг гагцхүү зуны цагт шүтэж хөгжмүй.

          Хүний гар гэмтвээс засуулж болмуй за.

          Хөөрхий цэцэг мөчрөөс нь бас салгаваас

          Хүсэлд минь дотор огоот үл түвдмүй.

          ...

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (4)

Өмнөх хуудас

          14."Зандан мод хэдий сайхан үнэртэй боловч, хорт могой
          ороовоос хэрэглэж үл болмуй. Эрдэмтэн мэргэд хэдий их  

Номын 28-р хуудас

          тустай боловч, муу нөхөртэй нөхөрлөвөөс хэрэглэж үл болмуй."
          хэмээжээ. Тиймийн тул, уруу татагч муу нөхдийг хорт
          идээ мэт нэн үтэр тэвчвээс зохимуй.

          15."Зусарч нохой хээнцэр хүмүүст янаглан шарвалзмуй. Тэнэг
          эх гоо хүүхдээ үлэмжхэн асармуй. Бялдууч хүн ихэс
          лүгээ найрамдаж доордосыг дарламуй. Шударга мэргэд ядуу буурайгаа
          үлэмжхэн тэтгэмүй." хэмээжээ.  Тиймийн тул, өнгөч
          бялдууч занг жигшин тэвчиж ядуу буурайгаа идэвхийлэн
          асарваас зохимуй.

          16."Архи амтлаг боловч уугчдыг бүрэлгэх хүчин буй.
          Өнгө бахтай боловч шунагчдыг сөнөөх хүчин буй. Наадам
          зугаатай боловч хөрөнгийг сүйтгэх хүчин буй. Эрдэм бэрх боловч
          сурагчдыг тэтгэх хүчин буй." хэмээжээ. Тиймийн тул, архи
          өнгө наадамд нэн шунах сэтгэлийг тэвчиж ямагт эрдэмд
          хичээвээс зохимуй.             хэмээсэн үүнийг Бүгд Найрамдах
          Монгол Ард Улсын Судар Бичгийн Хүрээлэнгийн төвд үсгийн
          орчуулагч ба, оюутны сургуулийн монгол бичиг сургагчийн
          хүнд нэрийг хүлээсэн, Богд хан уулын аймгийн
          Булган хан уулын хошууны Шагж хэмээх бээр өөрийн
          зохиосон эрдэнийн сангийн түлхүүр хэмээх үсгийн гүйцэтгэл
          болгож бичвэй.

(Үүнийг монгол улсын арван долдугаар оны

зургаан сард Улаанбаатар хотноо

нэгэн мянган хувь хэвлэн гаргажээ.)

Билгийн нүд тань тэгширч,

бичгийн үйлс тань дэлгэрэг.

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (3)

 

Өмнөх хуудас
Номын 27-р хуудас

          9."Могой, өтөг(баавгай) тэргүүтнийг хэн ч үзвээс эмээмүй. Энэрэлт
          мэргэдийг хэн ч үзвээс баясан дуршмуй." хэмээжээ. Тиймийн
          тул хорт муу сэтгэлийг тэвчиж туст сэтгэлийг эрхэмлэвээс
          зохимуй.

          10.Гал хэдий их тустай боловч догшин салхин лугаа нөхцвөөс
          хөрөнгийг сүйтгэмүй. Эрдэмтэн хэдий их тустай боловч нэн
          шунахай лугаа нөхцвөөс улсыг доройтуулмуй." хэмээжээ.
          Тиймийн тул ховдог шунахай сэтгэлийг насад цээрлэвээс
          зохимуй.

          11."Зуудаг нохой эзэндээ тустай боловч бусдыг хорлохуй
          нь үнэхээр бэрх. Зусарч хүн ихэст тустай боловч доордосыг
          хөнөөхүй нь үнэхээр бэрх" хэмээжээ. Тиймийн тул
          ураг садан ба, нэг аймагтан хийгээд, баяд ихэсийг дотнолон
          бусдыг хөнгөтгөх сэтгэлийг яаран тэвчиж, тэгш сэтгэлийг
          эрхэмлэвээс зохимуй.

          12."Зарц хүн малын сайныг тэжээж мууг орхивоос эрхгүй
          хөөгдмүй. Албаны хүн ардын заримыг тэтгэж, заримыг
          доромжилбоос эрхгүй жигшигдмүй." хэмээжээ. Тиймийн тул,
          ялангуяа улсын сангийн цалинг хэрэглэж бүхүй цагт тал
          нүүр харах сэтгэлийг нэн жигшиж тэвчвээс зохимуй.

          13."Өөрөө өмдгүй бөгөөтөл бусдын өвдөгийн цоорхойг
          элэглэвээс инээдтэй. Өөрөө их гэмт бөгөөтөл бусдын
          өчүүхэн гэмийг ухчлаваас(ухчлах-бусдын өө сэвийг эрэлхийлэх)
          инээдтэй." хэмээжээ. Тиймийн тул, анхан өөрийн гэмийг
          сайтар шүүмжлэн цэвэрлэсний хойно бусдын гэмийг шүүмжилбээс
          зохимуй.

          14."Зандан мод хэдий сайхан үнэртэй боловч, хорт могой
          ороовоос хэрэглэж үл болмуй. Эрдэмтэн мэргэд хэдий их
          ...

Үргэлжлэл бий

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (2)

Өмнөх хуудас

           3."Хоёр замын уулзвар дээр баруун замд дээрэмчин буй.

Номын 26-р хуудас

          Зүүн замд аюулгүй хэмээн бичиг агснаа(байсанд)
          бичиг үл мэдэх нэгэн хүн түүнийг нүдээр үзэвч, үл мэдэхүйн
          эрхээр баруун замаар явж хамаг эд юүгээн дээрэмчинд
          булаагдав" хэмээмүй. Тиймийн тул бичгийг хэрхэвч сурваас
          зохимуй.

          4."Хураасан эдийг хулгайд алдаж болмуй. Сурсан эрдмийг
          хулгайд үл алдмуй." хэмээжээ. Тиймийн тул
          хулгайн аюул ирж болох эдийг ирэхүйн чөлөөнөөс хасаж,
          хулгайн аюул үл ирэх эрдэмд хичээвээс зохимуй.

          5."Илжирхий идээнд ялаа, батгана цугларахаас бус гоорхог
          амьтан үл тоомуй. Түүнчлэн мунхаг хүнд
          тэнэг хүн цугларахаас бус эрдэмтэн үл тоомуй."
          хэмээжээ. Тиймийн тул, эрдэм сурч ямагт эрдэмтэн лүгээ
          нөхөрлөн жаргаваас зохимуй.

          6."Илжигний чихэнд ус ба тос алиныг агуулбаас ялгал
          үгүй сэгсэрмүй. Түүнчлэн мунхаг хүнд туст, хорт
          алиныг өгүүлэвч ялгал үгүй орхимуй." хэмээжээ. Тиймийн тул,
          туст хортыг сайтар ялгахуйн оньст арга болох эрдэмд
          чармайн зүтгэвээс зохимуй.

          7."Ой шугуйн дотор ямар мэт хашхиравч дуурайн
          шуугилдахаас бус үл дуурайх зүйл огт үгүй. Түүнчлэн
          тэнэгүүдийн дотор эрдэмт хүн туст, гэмт алиныг сургавч
          зөвшөөрөхгүй зүйл огт үгүй." хэмээжээ. Тиймийн
          тул эрдмийг сурч, үгийн утга чанарыг сайтар таньваас
          зохимуй.

          8."Чихэр, бурам амтлаг боловч хог буртаг лугаа хольцолдвоос хэн
          хэрэглэмүй. Эрдэм соёл тустай боловч хэдэр догшин лугаа хольцолдвоос
          хэн хэрэглэмүй." хэмээжээ. Тиймийн тул эрдмийг сурагчид хэдэр
          догшин занг шамдан тэвчиж, эелдэг занг эрхэмлэвээс зохимуй.

 Үргэлжлэл бий

Эрдэнийн сангийн түлхүүр (1)

               Эрдэнэ мэт үсгийг хялбар  
          эвлүүлж чимэг болгон хэрэглүүлэх
          амар хөтөлбөр хэмээх оршив.

          ο "Нэрсийг холбож (үг болгон) үг болгохуй нь: Наран ургаваас ертөнц
          гиймүй. Эрдэм сурваас хүмүүс гэгээрмүй. Наран сөнөвөөс(шингэвээс) харанхуй
          болмуй. Хичээл сөнөвөөс тэнэг болмуй. Хатуужиж ирвээс баян
          болмуй. Хичээж шамдваас эрдмийг сурмуй. Дуслыг хурааваас сав
          дүүрмүй. Сурсныг хурааваас мэргэн болмуй. Алтыг
          нууваас улам гялалзмуй. Хичээлийг эрхэмлэвээс улам мэргэшмүй.
          Нүүрсийг нууваас улам харламуй. Залхууг эрхэмлэвээс улам
          мунхармуй. Эдийг эдлэвээс барагддаг. Эрдмийг эдлэвээс хөгждөг.
          Баялаг хүмүүсийг тэнэгүүд хүндэлмүй. Эрдэмт хүмүүсийг мэргэд хүндэлмүй.
          Мунхаг болбоос насад зовмуй. Эрдэмтэн болбоос насад
          жаргамуй. Эрхтэн доройтвоос нөхөд гээмүй. Эрдэмтэй болбоос үл
          ганцаардмуй." хэмээх мэт амуй. Үлгэр утгыг барилдуулахуй нь:

          1."Бичиг үл мэдэх нэгэн хүн өөрийг ал хэмээсэн бичгийг
          бусад нэгэнд өөрөө хүргэж алагдвай." хэмээмүй.  

          2."Эцэг эх ба багш нар нь бичгийн эрдмийг сургахуйг хичээвч,
          бичгийн тус нь маш хол тул хожмын өөхнөөс
          эдүгээгийн уушги тустай хэмээж эс сураад, худалдаа гүйлгээ
          зэрэгт шамдсан нэгэн хүн хожим хөл нь хугаран машид
          доройтсон нэгэн цагт өөр нэгэн хүн  "Эдүгээ надад
          бичүүлэх онц хэрэгтэй бичиг олон аху(байх) тул тэдгээрийг
          бичиж өгвөөс насад хэрэглэх хөрөнгө таслан өгмүй" хэмээсэнд
          тэр бээр "Аяа би гагцхүү хөл үгүй болов хэмээсэн билээ.
          Хэдийнээ гаргүй ч болсон аж. Халаг хуухай" хэмээн гаслан
          сууж гашуун зовлонг ихэд амсвай." хэмээмүй.

          3."Хоёр замын уулзвар дээр баруун замд дээрэмчин буй.


          ...

          Үргэлжлэл байгаа.

Ш.Чоймаа багшийн гар бичмэл, үүнийг багшийн  
"Монгол бичиг" номын 25-р хуудаснаас оруулав.
Эх номын холбоос хуудсанд байна.

Аймхай туулай

                    Аймхай туулай

                                        Үнэнхүү сэцэн хүн өөрөө шинжиж мэдьюү.
                                        Үй балай тэнэгүүд хүний үгийг дагаж явъюу.
                                        Өтөлсөн зөнөг нохой дэмий хуцахад
                                        Өөр бусад ноход учиргүй гүйлдэн хуцъюу
                    хэмээсэнтэй утга зохилдох үлгэр нь,
                    Урьд нэгэн нуурын дэргэд хэдэн туулай байснаас
                    усны хөвөөн дэх модны жимс нуурт унахад
                    “шал” гэсэн дуу гарлаа. Түүнийг туулай сонсоод айж
                    зугатан үнэгтэй тааралдахад үнэг учрыг асуулаа.
                    туулай түүнд “Шал ирэв” хэмээсэнд үнэг бас зугатав.
                    Тэр мэт уламжлан сонсоод маш олон гөрөөс айн
                    зугатсаар нэгэн арсланд очиж өгүүлсэнд, арслан:

•                     Шал гэгч юу вэ? гэхэд тэдгээр гөрөөс өөр өөрийн

                    хэнээс сонссоноо дам дам хэлсээр туулайд тулахад
                    туулай: “Тийм нэгэн газар шал ирэхийн чимээг би сонссон
                    билээ” гээд бүгдийг дагуулж тэр нуурын захад
                    хүлээж байтал нэгэн жимс унаад шал гэж дуугарсанд
                    туулай, “Өнөө шал ирэв. Энэ билээ” гэхэд түүнд
                    арслан хэлсэн нь: “ Энэ нь жимс унахын дуун буй за.
                    Та нар айх хэрэггүй” гэж бүгдийг амрууллаа гэдэг.

Шувуун саарал (2)

6
     Явах зам мэлцийм цэлгэр, сайхан намрын үес тул өвсний
толгой найгана.
     Өмнө биеэр хэрэн давхих гөрөөс уг ёсоор цэнгэлдээд,
долгион мэт өнгөрнө.
     Шувуун саарал морь нь Сүрэнхүүгийн унаа, сүүмэлзэн сүүмэлзэн
харагдах нь Сүнжидмаагийн нутаг.



7
     Харь хошууны нутагт ороход урьд үзэгдээгүй уулс,
ус бас ч сонин.
     Үүгээр түүгээр адуу мал зөндөө бэлчээд, үе үе тохиоллдох
айлын зэл дээр бариатай гүүнүүд янцгааж, айраг найрын
цаг мэдэгдэвч, дайран орж зугаацах чөлөө хаана вэ?

8
     Сүрэнхүү үүнд сонирхох нь бага, түүнд шамдах их тул,
чиглэсэн зүг шунаж давхин өнгөрөх бөгөөд шувуун саарал, үдэш болтол
өглөөний хэвээр хатирсаар, нарийн сайхан дөрвөн хөл нь уул говийн
тоосыг бутруулсаар, ойр зэргэлдээ суусан нутгийн айлын
хөгшид залуус түүний барааг харж гайхна.
     Ийм сайхан морь унасан хүн хаашаа одно гэж цөм ширтсээр
хоцорно.



9
     Хурдлан давхих нь нэн их, хараахан нэг зуур эрэгцүүлэхийн
зуур далд орон, сураггvй болжээ.
     Түүнээс тэр хошууны нутгийн дунд орохын хамт Сүрэнхүүгийн
сэтгэл их л бахтай болж, Сүнжидмаагийн гэр ойртсон гэж баярлах боловч,
хуучин сар орой мандах тул, алс замын чигийг олж ядна.

10
     Цагаан гэгээ нэгэнт замхарч, үдшийн байдал бас ч хожимдсон, явах
замыг гагцхүү шувуун саарал удирджээ.
      Тэртээ уулыг зөвхөн Сүрэнхүү ширтэх боловч, гагцхүү хэдэн од
энд тэнд сүүмэлзэж, нөхөр бололцоно.
     Энэ үе Сүрэнхүү зорьсон газар чухам хаана бүхийг лавлан эрэгцүүлэхийн
зуур өмнө хажуугийн этгээдэд гэрийн оч гялалзав.



11
     Сүрэнхүү түүнийг үзэн баясч, шууд давхин одох замд торох
юм үгүй, шувуун саарлын туурайгаас байн байн гал бадарна.
     Удалгvй нэг бөглүү газарт хоёр гурван гэрийн хаяанд хүрэхийн
хамт мөн гэрээс Сүнжидмаа гарч, нохой хорих бөгөөд хасын
царай нь хав харанхуйн дунд туяа тусгана.

Шувуун саарал (1)

Д.Нацагдорж

                         Шувуун саарал


      Хөндий талын зэрэглээ мяралзан жирэлзэх нь холоос
үзэхэд сонин. Хэдэн жижигхэн юм түүний дунд сүүмэлзэх нь
яахин даруй танигдана.
     Уудам газар дураар сэлгүүцэх хээр хөдөөгийн цэнгэл,
хурдан морины яралзан ирэх эр хүний бахдал, ойртон
үзвэл, хэдэн залуус морь тарлаж байна.


2
      Сүрэнхүү саарал морины амыг арайхан тогтоож,
овооны дэргэд буун, хөлсий нь хусаад, тамхи татан
байх бөгөөд ташаа нь тэвхийж, хавирганы яс нь ярайсан,
ялгуун саарал морь нь тогтож ядан, гуа сайхан дөрвөн хөлөөрөө

ээлжлэн газар цавчилж, уран сайхан толгойгоо ийш тийш 

сэжих  нь агаарт дэгдэж, үүлэнд умбан алдмаар. Хоёр 

чихээ солбилзуулан, хааяа нэг шилгээж, эзнийхээ сэтгэлийг

баясгана.

3

      Энэ үед удаа дараа хүрч ирсэн хүмүүс түүнийг 

гайхан магтах бөгөөд шувуун саарал гэж нэрийдэн, Сүрэнхүүгээс 

шалж, өдий төдий залуу тарган морины үнэ хаялцана.

       Сүрэнхүү морины толгойг илбэж худалдахгvй гэнэ. 

Цугаар нэг зэрэг шувуун саарлын тухай яриа бололцоод, оройн 

шар наранд зүг зүг, гэр гэртээ хоёр гурваараа нийлэлдэн, 

ярилцан исгэрэлдэн одоцгооно.

4

      Үүрийн хаяа гэгээрэхэд хөмсөг мэт сар далд ороогүй, дэргэдүүр 

намрын хяруу гялтганаж, тэртээ уулын орой эрвийн сэрвийн үзэгдэнэ. 

Гэтэл Сүрэнхүү гэрээс гарч, морио барьж эмээллэн мордоод баруун зүг 

одов.

5

     Өглөөний нар гарахад, нэгэнт хэд хэдэн уул, голыг өнгөрчээ.

Сүрэнхүү хөндлөн сууж, холхи газрыг зорин, энэ үдэш нэг 

юманд яарна.

     Шувуун саарал нь хазаар даран, хоногийн газрыг өдөрт хүрэхээр 

тэмүүлэн хатирна.

Үлгэр

Хоёр галуу нэг мэлхийн үлгэр

Субашидын үлгэрээс

        Ашид хүний хүчээр явсан муу хүн
        Алстаа аргагүй нэг доройтох болъюу.
        Адилтгавал, хоёр галуунд дамнуулсан яст мэлхий
        Айлын дэргэд унаж хоцорсон үлгэр мэт
хэмээсэн нь,

Нэгэн нуурт хоёр галуу ба нэг яст мэлхий байснаас
ган болоод нуур ширгэсэнд хоёр галуу өөр усанд
одохыг завдахад яст мэлхий өгүүлрүүн:

• Та нар усанд одох бол намайг аваачигтун хэмээхэд, галуу

өгүүлрүүн:

• Чи үгэнд дуртай тул үл аваачна хэмээсэнд, мэлхий,
• Би юм бүү өгүүлсүгэй хэмээв. Түүнээс явах цагт

нэгэн өчүүхэн модны дундаас мэлхий зуугаад хоёр
үзүүрээснь хоёр галуу зууж нисээд явсаар нэгэн
айлын дээгүүр гарахад олон хүүхэд үзээд,

• Ай, хоёр галуу нэгэн мэлхийг дамнан явна гэхийг

мэлхий сонсоод “Намайг шувуу аваачих биш, би
өөрөө нисэж явна” гэж хэлэхээр дуугартал
модоо алдан, хөсөр унасан гэдэг.

Хоёр галуу нэг мэлхийн үлгэр

Субашидын үлгэрээс

         Ашид хүний хүчээр явсан муу хүн

         Алстаа аргагүй нэг доройтох болъюу.

         Адилтгавал, хоёр галуунд дамнуулсан яст мэлхий

         Айлын дэргэд унаж хоцорсон үлгэр мэт

хэмээсэн нь,

Нэгэн нуурт хоёр галуу ба нэг яст мэлхий байснаас
ган болоод нуур ширгэсэнд хоёр галуу өөр усанд
одохыг завдахад яст мэлхий өгүүлрүүн:

• Та нар усанд одох бол намайг аваачигтун хэмээхэд, галуу 

өгүүлрүүн:

• Чи үгэнд дуртай тул үл аваачна хэмээсэнд, мэлхий,
• Би юм бүү өгүүлсүгэй хэмээв. Түүнээс явах цагт

нэгэн өчүүхэн модны дундаас мэлхий зуугаад хоёр
үзүүрээс нь хоёр галуу зууж нисээд явсаар нэгэн
айлын дээгүүр гарахад олон хүүхэд үзээд,

• Ай, хоёр галуу нэгэн мэлхийг дамнан явна гэхийг

мэлхий сонсоод “Намайг шувуу аваачих биш, би
өөрөө нисэж явна” гэж хэлэхээр дуугартал
модоо алдан, хөсөр унасан гэдэг.