Тайхар чулуу

 

Эрт цагт аврага могой газраас хамаг амьтныг залгин гамшиг тарьж байх үед Бөхбилэг гэгч их хүчтэн Булган уулаас Тайхар чулууг авч үүрч Цагаан даваагаар давж тэр уулын оройгоос могойн толгой руу шидэн даржээ. Ингээд энэ чулууг эхлээд Тархи чулуу гэж хэлдэг байсан нь хувирч Тайхар чулуу гэх болжээ.  Бөхбилэгт уул чулууг үүрч явахдаа Шивэрт хэмээх аманд хэсэг зуур амарсан гэнэ.  

Тэгээд тэндээс чулуугаа үүрч босохдоо шүү - чаа  гэж дуу алдан боссон учир уг газрыг Шүү - шаа Шивэрт гэж нэрлэжээ. Мөн могойн сүүл цухуйсан газрыг хэсэг чулуугаар дарсан бөгөөд Сүүл толгой хэмээх нэр авчээ. Хожим тэр аврага могойн зоо нуруун дээр Сайд вангийн хүрээг байгуулсан байна. Хойт Тамирын хөвөөнд урд тал нь эгцхэн, дээрээ ширээ шиг тэгшхэн хадан хошуу бий бөгөөд түүнийг Таван тээг гэж нэрлэх ажээ. Бөх билэгт аврага могойг дарсныхаа дараа түүн дээр Тамирын голын усаар гараа угаан ариутгасан юм гэдэг. 

ᠡᠷᠲᠡ ᠴᠠᠭ ᠲᠤ ᠠᠪᠤᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠠᠴᠠ ᠬᠠᠮᠤᠭ ᠠᠮᠢᠲᠠᠨ ᠢ ᠵᠠᠯᠭᠢᠨ ᠭᠠᠮᠰᠢᠭ ᠲᠠᠷᠢᠵᠤ ᠪᠠᠶᠢᠬᠤ ᠦᠶ᠎ᠡ ᠳᠦ ᠪᠥᠬᠡᠪᠢᠯᠢᠭ ᠭᠡᠭᠴᠢ ᠶᠡᠬᠡ ᠬᠦᠴᠦᠲᠡᠨ ᠪᠤᠯᠠᠭᠠᠨ ᠤᠤᠯ ᠠᠴᠠ ᠲᠠᠶᠢᠬᠠᠷ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠶᠢ ᠠᠪᠴᠤ ᠡᠭᠦᠷᠴᠢ ᠴᠠᠭᠠᠨ ᠳᠠᠪᠠᠭ᠎ᠠ ᠪᠠᠷ ᠳᠠᠪᠠᠵᠤ ᠲᠡᠷᠡ ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠶᠢᠨ ᠣᠷᠣᠢ ᠠᠴᠠ ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠲᠣᠯᠣᠭᠠᠢ ᠷᠤ ᠰᠢᠳᠡᠨ ᠳᠠᠷᠤᠵᠠᠢ᠃ ᠢᠩᠭᠢᠭᠡᠳ ᠡᠨᠡ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠶᠢ ᠡᠬᠢᠯᠡᠭᠡᠳ ᠲᠠᠷᠢᠬᠢ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠭᠡᠵᠦ ᠬᠡᠯᠡᠳᠡᠭ ᠪᠠᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠨᠢ ᠬᠤᠪᠢᠷᠠᠵᠤ ᠲᠠᠶᠢᠬᠠᠷ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠭᠡᠬᠦ ᠪᠣᠯᠵᠠᠢ᠃ ᠪᠥᠬᠡᠪᠢᠯᠢᠭ ᠲᠦ ᠠᠭᠤᠯᠠ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠶᠢ ᠡᠭᠦᠷᠴᠢ ᠶᠠᠪᠤᠬᠤ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠰᠢᠪᠡᠷ ᠲᠦ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠠᠮᠠᠨ ᠳᠤ ᠬᠡᠰᠡᠭ ᠵᠠᠭᠤᠷ᠎ᠠ ᠠᠮᠠᠷᠠᠭᠰᠠᠨ ᠭᠡᠨ᠎ᠡ᠃ ᠲᠡᠭᠡᠭᠡᠳ ᠲᠡᠨᠳᠡ ᠡᠴᠡ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠶᠢ ᠪᠠᠨ ᠡᠭᠦᠷᠴᠢ ᠪᠣᠰᠬᠤ ᠳᠤ ᠪᠠᠨ ᠰᠢᠦ - ᠴᠠ ᠭᠡᠵᠦ ᠳᠠᠭᠤᠤ ᠠᠯᠠᠳᠠᠨ ᠪᠣᠰᠤᠭᠰᠠᠨ ᠤᠴᠢᠷ ᠤᠭ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠢ ᠰᠢᠦ - ᠱᠠ ᠰᠢᠪᠡᠷ ᠲᠦ ᠭᠡᠵᠦ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠵᠡᠢ᠃ ᠮᠥᠨ ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠰᠡᠭᠦᠯ ᠴᠤᠬᠤᠶᠢᠭᠰᠠᠨ ᠭᠠᠵᠠᠷ ᠢ ᠬᠡᠰᠡᠭ ᠴᠢᠯᠠᠭᠤ ᠪᠠᠷ ᠳᠠᠷᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠰᠡᠭᠦᠯ ᠲᠣᠯᠣᠭᠠᠢ ᠬᠡᠮᠡᠬᠦ ᠨᠡᠷ᠎ᠡ ᠠᠪᠴᠠᠢ᠃ ᠬᠣᠵᠢᠮ ᠲᠡᠷᠡ ᠠᠪᠤᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠶᠢᠨ ᠵᠣᠣ ᠨᠢᠷᠤᠭᠤᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠰᠠᠶᠢᠳ ᠸᠠᠩ ᠤᠨ ᠬᠦᠷ᠎ᠡ ᠶᠢ ᠪᠠᠶᠢᠭᠤᠯᠤᠭᠰᠠᠨ ᠪᠠᠶᠢᠨ᠎ᠠ᠃ ᠬᠣᠶᠢᠲᠤ ᠲᠠᠮᠢᠷ ᠤᠨ ᠬᠥᠪᠡᠭᠡᠨ ᠳᠦ ᠤᠷᠢᠳᠤ ᠲᠠᠯ᠎ᠠ ᠨᠢ ᠡᠭᠴᠡᠬᠡᠨ᠂ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠪᠡᠨ ᠰᠢᠷᠡᠭᠡ ᠰᠢᠭ ᠲᠡᠭᠰᠢᠬᠡᠨ ᠬᠠᠳᠤᠨ ᠬᠣᠰᠢᠭᠤ ᠪᠤᠢ ᠪᠥᠭᠡᠳ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠢ ᠲᠠᠪᠤᠨ ᠲᠡᠭᠡᠭ ᠭᠡᠵᠦ ᠨᠡᠷᠡᠯᠡᠬᠦ ᠠᠵᠡᠢ᠃ ᠪᠥᠬᠡᠪᠢᠯᠢᠭ ᠲᠦ ᠠᠪᠤᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠮᠣᠭᠠᠢ ᠶᠢ ᠳᠠᠷᠠᠰᠤᠨ ᠤ ᠪᠠᠨ ᠳᠠᠷᠠᠭ᠎ᠠ ᠲᠡᠭᠦᠨ ᠳᠡᠭᠡᠷ᠎ᠡ ᠲᠠᠮᠢᠷ ᠤᠨ ᠭᠣᠣᠯ ᠤᠨ ᠤᠰᠤ ᠪᠠᠷ ᠭᠠᠷ ᠢᠶᠠᠨ ᠤᠭᠢᠶᠠᠨ ᠠᠷᠢᠭᠤᠳᠬᠠᠭᠰᠠᠨ ᠶᠤᠮ ᠭᠡᠳᠡᠭ᠃

Ээж хайрхан уулын домог

Эрт урьдын  цагт одоогийн Говь-Алтай аймгийн Эрдэнэ сум  Чандмань, Бигэр сумын заагт оршдог Өлийн даваа гэдэг газарт тэнгэр газрын аль нэгтээгээс нэгэн үзэсгэлэн гоо бүсгүй  бий болжээ. Түүний нүд гялбам гоо үзэсгэлэнг нь хүмүүс шагшин магтаж алдар цуу нь нутаг орноор тархжээ. Харц ардууд төдийгүй хаад ноёд сонирхон урилга заллага явуулж гэнэ. Ингээд л энэ орчмын хамгийн том ноён Бурхан буудай болон  Аж богд хаан тус тусдаа бүсгүйг залжээ.

Ингээд сайхан хувцсаа өмсөөд очсон бүсгүйг Бурхан буудай ч хөл алдан хүлээж авчээ. Тэр үед Бурхан буудай оройдоо жаахан цастай байсанд гоо бүсгүй:

-Уг нь сайхан ноён байжээ. Одоо хөгширч буурал суусан байна гээд голжээ.

Тэгээд Бурхан буудайг орхин Аж богдод очсон байна.

Харин Аж богд,

-Тэр Бурхан буудайг голсон юм чинь надтай сууж л таараа гээд Хатан хайрханд очоод хүлээж бай гэж хэлээд Аж богд унтаад өгч гэнээ.

Гоо бүсгүй алинтай нь ч суухаа больё зөвхөн төрсөн нутагтаа л харцынхаа заяагаар, өөрийнхөө дураар амьдаръя гэж боджээ.

Аж богд сэрээд:

-Хатан хайрхан хайчсан бэ? гэж асуув

-Буцсан гэхэд

-Хаа яваа газраас нь олоод ир гэж албат нартаа тушаажээ.

Гоо бүсгүй жаахан амрахаар гэдэргээ харж хоёр хөлөө нугалан хэвтээд зүүрмэглэтэл хоёр хормойг нь хүнд юм дарах шиг болжээ. Гайхан харвал Аж богдын илгээсэн албат нар ноёныхоо хүслийг биелүүлэх гэж тулманд хийсэн элс хормой дээр нь шидэж байна гэнэ.

Ингээд явж чадахгүй боллоо гэдгээ мэдэн.

- Уул уултайгаа уулздаггүй харин хүн хүнтэйгээ учирдаг юм шүү.  Би одоо хэнтэй ч уулзахгүйгээр ингээд л ганцаараа үүрдийн үүрд хоёр уулын хооронд сүндэрлэж байхаас өөр замгүй гэж хэлээд өндийх гэсэн боловч чадсангүй гэнэ. Тэгэхэд нь гоо бүсгүй:

- Би даанч яав даа миний багын найз Суман хайрхан ялдам нүдээрээ харж байна. Харц харцтайгаа суудаг байж гэж сүүлчийн удаа нэмж хэлээд үзэсгэлэнт сайхан уул болон хувирсан юм санжээ. Ингэж "Ээж хайрхан уул"үүссэн домогтой юм гэнэ лээ.

Р.Чойном : Үг

Хэн хүнтэй үг ярина гэдэг

Хэрэг дээрээ тулалдаан юм.

Халуун хүйтэн ямар ч зэвсгээс

Хатуу зөөлөн үг хүчтэй.

Үгээр хүнийг захирч болно

Үхүүлж ч болно сэхээж ч болно.

Шалдлуулж, инээлгэж, уйлуулж болно.

Шархлуулж бас эдгээж болно. 

Ярина гэдэг харин чанга дуугарахын нэр биш

Яруу уран илтгэхийн нэр биш

Гал шиг бадарч ус шиг урсгахын нэр биш

Гагцхүү зөв сэтгэж, зөв дуугарахын нэр.

Эсрэг талаа судлалгүйгээр

Эхэлж тулаанд ордоггүйн адил

Ярьж байгаа хүнээ мэдэлгүйгээр

Ямар үг түүнд тохируулах вэ.

Арслан заан шиг лут этгээдийг

Ангийн калибр шиг үгээр загатнуулах ч үгүй.

Танк эсэргүүцэх буу шиг хүчит үгээр бөмбөгдвөл

Тарвага шиг хүнээс юу нь үлдэх вэ.

Эхээс төрөхийн цорын ганцхан

Эвхмэл хутга шиг яриатай хүнийг

Дамаскийн илд шиг сүрт үгээр

Далайсны гарз шүү дээ.

Байлдааны хуягт шиг хүний урьдаас

Банз мод шиг үг хэлэх

Барын урдаас

Балиус барьсантай ижил.

Нуурын толгой (домог).

Нуурын толгой (домог). The head of the lake. Legend

Эрт дээр цагт эмгэн өвгөн хоёр тариа тарьж амьдардаг байжээ. Тэдний худаг нь маш гүнзгийн дээр амаараа халгиж , цалгиж байдаг элбэг устай учир байнга таглаж орхидог юм байжээ. 

• In ancient times, an old couple lived by planting crops. Their well was very deep and had to be covered because of the amount of water that flowed out of it.

Уг нь тэр усны хүйс газар бололтой юм. Тэгсэн нэг удаа эмгэн нь худгаа таглахаа мартаж, юү юүгүй, их ус асгаран нуур туналан ирсэнд өвгөн сандрахдаа Уранмандал уулын оройг шүүрэн авч чулуудаад худгийн усыг тагласан гэдэг. 

• In fact, it seemed to be a spring. One day the old woman forgot to cover the well, and when it overflowed and created a lake the old man panicked. He grabbed the top of Uranmandal mountain and threw it over the well to block it. 

Тэгээд тэр Тэрхийн цагаан нуурын дундах « Нуур толгой » тогтсон юм гэнэ билээ. Үнэхээр Уранмандал уулын хавтан оройд Тэрхийн цагаан нуурын дундах « Нуур толгойг » аваачаад тавьчихвал яг таарна байх гэмээр санагддаг юм.

• Thus "Nuur Tolgoi" was established in the middle of Terkhiin Tsagaan Nuur. You can see how the "Nuur Tolgoi" fits onto the top of the Uranmandal plateau. 

Тэр толгойд бас хүнийг урт удаан наслуулдаг анхилам сайхан үнэрт Санхам өвс ургадаг ажээ. Түүнийг цас мөс хөлдүү байх өвлийн цагт авч болдог байлаа.

• On the head the fragrant Sanham grass, which gives a person long life, grows. It can only be picked in winter.  

Тайлбар: Эл домгийг Газарзүй, цэвдэг судлалын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Намнандоржийн цуглуулгаас авлаа. Энэ нь Архангай аймгийн Тариат су- мын нутагт орших Тэрхийн цагаан нуурын дотор орших 500 м орчим ам дөрвөлжин талбай бүхий 18 м орчмын өндөрлөг арал толгойг өгүүлсэн байна.

• Source: This legend was taken from the collection of O. Namnandorj, a researcher at the Institute of Geography and Permafrost Research. “Nuur Tolgoi” is an 18 meter high island with an area of ​​about 500 square meters located in Terkhiin Tsagaan Nuur in Tariat soum, Arkhangai aimag.

Тэмээ үнсэнд хөрвөөх болсны учир (Үргэлжлэл-2)

 

Тэмээ мэлзээгээ алдсандаа уурлан хулганыг дэвсэж алах гэж ухасхийтэл хулгана овоолоостой үнсэн доогуур гүйн орж амь хоргодож гэнэ . Тэр цагаас хойш тэмээ үнс асгасан газар харагдах бүрд өнөөх өстөн дайсан хулганыг бяц дарах санаатай үнсийг дэвсэлж хөрвөөдөг болсон гэнэ.

• "What?  Cried the camel, and angry " As the terrified mouse scurried down the camel's hump to seek safety in a nearby pile of ashes, the camel charged after him. Whenever he spies a pile of ashes, he thinks the mouse must be hiding inside.  He snorts, stamps his feet, then lies down and rolls around and around, trying to flatten his tricky little foe.  

Ингээд хулгана арван хоёр жилд багтаж , тэмээ хасагдах болсон гэнэ . Тэмээ арван хоёр жилд багтаагүй боловч арван хоёр жилд багтсан бүх амьтны шинжийг цөмийг биедээ агуулсан байдаг гэнэ . Уг шинж нь :

1. Хулгана чихтэй 
2. Үхэр гэдэстэй 
3. Бар тавагтай 
4. Туулай хамартай 
5. Луу биетэй 
6. Могой нүдтэй 
7. Морин дэлтэй ( Шилний зогдортой ) 
8. Хонин ноостой 
9. Мичин бөхтэй 
10. Тахиа өрвөлөгтэй 
11. Нохой гуятай 
12. Гахай сүүлтэй гэнэ .

• So it happened that the little mouse entered the twelve - year Mongolian calendar while the big camel was excluded.  Feeling sorry for the camel, he would never be forgotten. In fact the camel would be represented in the Mongolian calendar by possessing one feature of each of the twelve different animals. If you look carefully at the camel, you will see that the Buddha has kept His word, because the camel has: 

1. the ears of the Mouse 
2. the stomach of the Cow 
3. the paws of the Tiger 
4. the nose of the Hare 
5. the body of the Dragon  
6. the eyes of the Snake 
7. the mane of the Horse 
8. the wool of the Sheep 
9. the hump of the Ape 
10. the head - the crest of the Rooster 
11. the crooked back - the legs of the Dog 
12. and the tail of the Pig.